Κωνσταντίνος Θεοτόκης

Στοχοθετώντας τη λογοτεχνική προαίρεση του βιβλίου του, ο Φίλιππος Φιλίππου είναι σαφής: «Αναζητώ το χαμένο πρόσωπο του Κωνσταντίνου Θεοτόκη, αυτό που δεν διακρίνεται στις φωτογραφίες, δεν ανιχνεύεται στα βιβλία του, δεν σκιαγραφείται στα άρθρα που γράφτηκαν γι’ αυτόν».

Και πράγματι. Αυτό που εύστοχα συλλαμβάνει και αναδεικνύει ο συγγραφέας είναι η τεκμηριωμένη πεποίθηση πως τη ζωή του Κωνσταντίνου Θεοτόκη διέπουν και κατατρύχουν δύο μεγάλες αντινομίες.

Η πρώτη: Ο Θεοτόκης διαψεύδει με τον βίο και τις πράξεις του όσα η αριστοκρατική του καταγωγή τού είχε ενδεχομένως προδιαγράψει. Φίλεργο, χαρισματικό και προικισμένο παιδί, πολυτάλαντος νέος και πολλά υποσχόμενος επιστήμονας,
ο Θεοτόκης μεγαλώνει σε συνθήκες ικανές να του εξασφαλίσουν ένα απολύτως θωρακισμένο, απρόσβλητο στο συναίσθημα, σχεδόν ιδιωτικό, «εγώ». Και όμως. Το παιδί αυτό έμελλε να ενηλικιωθεί και να διανύσει τη σύντομη ζωή του ως ταπεινός «σκλάβος του πάθους»? δέσμιος της αγάπης του για δύο γυναίκες που θα του μετατρέψουν την αστική κοινωνική ορθότητα της «βαθιάς φιλίας» σε σαρκοβόρο, επώδυνο και εν πολλοίς ανεκδήλωτο έρωτα. Για τον Κερκυραίο αριστοκράτη, η επαφή με τον πραγματικό κόσμο αποδεικνύεται βίαιη και του επιφυλάττει μοιραία «λάθη» που του καθορίζουν τη ζωή. Εύλογα ο Φιλίππου αναρωτιέται (με ουδέτερο αξιολογικό φορτίο), «πώς αυτός ο ευπατρίδης (...) αφέθηκε να πιαστεί στην τανάλια του έρωτα».
Αντινομία δεύτερη: ο παραχαϊδεμένος και καλομαθημένος βλαστός της μεγαλοαστικής οικογένειας των Θεοτόκηδων, το «μεγαλωμένο με περιφρόνηση για το πλήθος» παιδί, το επηρμένο αρχοντόπουλο, ο νέος με τις εστέτ σπουδές και τη συντηρητική καλλιέργεια, θα ασπαστεί τελικά τις ιδέες ενός άδολου σοσιαλισμού και
θα αφιερώσει τη ζωή του στους αδύνατους και τους καταφρονημένους? σε εκείνους τους χωρικούς που κάποτε τους «τρόμαζε για να διασκεδάζει με τον φόβο τους». Ορθώς, και πάλι, ο Φιλίππου εκλαμβάνει τον Θεοτόκη ως έναν ιδιότυπο «σοσιαλιστή πρίγκιπα».

Το κέρδος για τον αναγνώστη είναι σπουδαίο. Διότι γνωρίζει ή ανακαλύπτει τον Θεοτόκη όχι μέσα από μια ψυχρή φιλολογική ή βιογραφική αποτίμηση, αλλά μέσα από τα γνήσια συστατικά του ανθρώπου. Τις καταβολές και τις παραστάσεις, τα παιδικά χρόνια και τα σχολεία, τους γονείς και τις παρέες, τους έρωτες και τις απογοητεύσεις.

Τα συστατικά που εν τέλει γεννούν και τη λογοτεχνία καί τις αποτιμήσεις της.

Η έρευνα του Φιλίππου –επιμελής και εργώδης– δεν φορτώνει το κείμενο με άχρηστες πληροφορίες, ούτε βιάζει τη ροή της διήγησης. Ο συγγραφέας επιστρατεύει τη φαντασία μόνο όταν τα βιογραφικά στοιχεία αδυνατούν να παράσχουν λύσεις. Αλλά και σε αυτές τις περιπτώσεις δεν πρόκειται για αυθαίρετες επινοήσεις, αλλά για μετρημένες και ορθολογικές εικασίες που συνεισφέρουν έντιμα σ’ αυτό το ατμοσφαιρικό βιογραφικό δοκίμιο.

Η γραφή του, τέλος, πιστεύουμε πως είναι προικισμένη με το γοητευτικό χάρισμα του μέτρου.


Αποσπάσματα από το βιβλίο


σελίδα 38η


Όταν επέστρεψε ήταν διαφορετικός. Δεν θύμιζε σε τίποτα τον φιλόδοξο μαθητή, τον μελετηρό σπιτόγατο που ονειρευόταν επιστημονικές δάφνες. Οι διασκεδάσεις στο Παρίσι είχαν αλλάξει τους τρόπους του. Το ύφος του ήταν υπερήφανο, υπεροπτικό, έδειχνε μεγαλύτερος από την ηλικία του των δεκαοχτώ χρόνων. Ντυμένος στην τρίχα, πάντα στα μαύρα, έβγαινε περίπατο στη Σπιανάδα.
Αυτός που περιφρονούσε τους περιπάτους, που δεν αρεσκόταν να συγχρωτίζεται με τους αριστοκράτες και τους πληβείους, οι οποίοι σεργιανούσαν τα απογεύματα και τα βράδια στους δρόμους γύρω από το Λιστόν, τώρα τους αντέγραφε. Τους αντέγραφε χωρίς να τους μιμείται. Ήταν ανώτερός τους και έπρεπε να φαίνεται. Δεν είχε ρίζες μόνο σε πρίγκιπες του Βυζαντίου, μα είχε ζήσει στα Παρίσια. Πόσοι Κερκυραίοι είχαν δει όσα είχε δει αυτός, είχαν βιώσει όσα είχε βιώσει αυτός, είχαν απολαύσει όσα είχε απολαύσει αυτός;
Φορούσε συνήθως σακάκι σταυρωτό, γραβάτα-φιόγκο μαύρη, κολάρα κολλαρισμένα, δαχτυλίδι χρυσό τετράγωνο και κατευθυνόταν στην πλατεία. Στο χέρι κρατούσε παπαδίστικο χοντρό μπαστούνι με στρογγυλό ασημένιο χερούλι. Χτένιζε τα μαλλιά του σύμφωνα με τη μόδα: καρέ στη βούρτσα. Τα μαύρα παπούτσια του ήταν καλογυαλισμένα, το παντελόνι του σιδερωμένο άψογα. Ειδικά το βράδυ έβαζε κι ένα ψηλό κυλινδρικό καπέλο, που στο Παρίσι ήταν απαραίτητο στους φοιτητές.
Μοστράριζε τον εαυτό του κι ήταν σαν να έλεγε, ήρθα κακόμοιροι επαρχιώτες, είμαι εδώ, κοιτάξτε με.



σελίδα 89η

Χλωμός, με λαμπερά μάτια, καταβεβλημένος, έδειχνε δύσκολος, απρόσιτος, μα κάτω από τη μάσκα ήταν αγαθότατος. Συνέχιζε να βοηθάει όπως μπορούσε τους χωρικούς, οι οποίοι έτρεχαν σ’ αυτόν κάθε φορά που είχαν προβλήματα οικονομικά ή υγείας. Ένα δωμάτιο στο ισόγειο του πύργου το μετέτρεψε σε ιατρείο, όπου τον επισκέπτονταν οι ασθενείς. Μητέρες έφερναν τα παιδιά τους και τους έδινε φάρμακα από εκείνα που είχε στο σπίτι του. Αν κάποιο γιατρικό δεν το είχε, το παράγγελνε στην πόλη. Οι γνώσεις που είχε αποκτήσει στο Παρίσι κοντά στον γιατρό Δαμασκηνό αποδείχτηκαν χρήσιμες.
Εκτός από τις πρώτες βοήθειες που πρόσφερε, έκανε και μικρές εγχειρήσεις με επιτυχία. Όταν οι ασθενείς δεν είχαν τη δυνατότητα να τον επισκεφτούν, πήγαινε ο ίδιος στο σπίτι τους, με κρύο ή με βροχή. Δεν υπήρχε γιατρός στη βόρεια Κέρκυρα, γι’ αυτό ήταν αναγκασμένος να ξεγεννάει και γυναίκες και αγελάδες.
Σας νιώθω να χαμογελάτε με αυτή την πληροφορία. Είναι βεβαίως αληθινή. Ο Κωνσταντίνος φορούσε χοντρές μπότες μέσα στις οποίες έχωνε τις άκρες του φανελένιου παντελονιού του. Ένα μακρύ παλτό συμπλήρωνε την αμφίεσή του. Στο κεφάλι του είχε ένα αστείο κασκέτο και στον ώμο του έναν σάκο με θήκες, όπου έβαζε τα εργαλεία του. Πήγαινε στα σπίτια και στους στάβλους των χωρικών και έπραττε το κατά δύναμιν.