Στην καρδιά της θάλασσας ΜΕΤΑΧΕΙΡΙΣΜΕΝΟ

Η αληθινή επική ιστορία που ενέπνευσε στον Χέρμαν Μέλβιλ το αριστουργηματικό μυθιστόρημα Μόμπι-Ντικ.

Η τραγωδία του φαλαινοθηρικού Έσσεξ ήταν τόσο γνωστή στην εποχή της όσο είναι σήμερα η ιστορία του Τιτανικού.
Το 1819 το Έσσεξ ξεκίνησε από το νησί Ναντάκετ της Μασαχουσέτης, στον Ατλαντικό, για ένα συνηθισμένο ταξίδι, να κυνηγήσει φάλαινες. Δεκαπέντε μήνες αργότερα συνέβη κάτι αδιανόητο: βαθιά στο Νότιο Ειρηνικό, μια εξαγριωμένη φάλαινα εμβόλισε και βύθισε το πλοίο. Οι είκοσι άντρες του πληρώματος, φοβούμενοι τους κανίβαλους στα νησιά προς τα δυτικά, μπήκαν σε τρεις μικρές βάρκες και ξεκίνησαν για τη Νότια Αμερική, 3.000 μίλια μακριά. Μετά από μια οδύσσεια τριών μηνών, μόνο οκτώ είχαν μείνει ζωντανοί...
Μια από τις πιο δραματικές θαλασσινές ιστορίες όλων των εποχών. Ένα έπος επιβίωσης. Ένα συναρπαστικό αφήγημα που αποπνέει βαθιά γνώση της φαλαινοθηρικής παράδοσης. Γραμμένο αριστοτεχνικά, κέρδισε το μεγάλο αμερικανικό βραβείο National Book Award κι αποτελεί ήδη νέο ορόσημο στη θαλασσινή λογοτεχνία.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Το 1821 εκδόθηκε στη Νέα Υόρκη ένα παράξενο βιβλίο με τον τίτλο Αφήγηση του ναυάγιου του φαλαινοθηρικού "Εσεξ" από το Ναντάκετ, που δέχθηκε επίθεση στον Ειρηνικό Ωκεανό από μια μεγάλη σπερμοφάλαινα και τελικά καταστράφηκε. Συγγραφέας του ήταν κάποιος Οουεν Τσέις, υποπλοίαρχος του πλοίου, ο οποίος είχε διασωθεί από το ναυάγιο και όταν επέστρεψε στην πατρίδα του αποφάσισε να διηγηθεί τις περιπέτειές του. Από την ιστορία της επίθεσης της φάλαινας κατά του φαλαινοθηρικού δύο μεγάλοι αμερικανοί συγγραφείς, ο Εντγκαρ Αλαν Πόου και ο Χέρμαν Μέλβιλ, εμπνεύστηκαν τα αριστουργήματά τους Η αφήγηση του Αρθουρ Γκόρντον Πιμ από το Ναντάκετ (1838) και Μόμπι Ντικ ή η Φάλαινα (1851) αντιστοίχως. Ο μεν Μέλβιλ, χρησιμοποιώντας ως αφηγητή τον ναύτη Ισμαήλ, μετέπλασε λογοτεχνικά τη σύγκρουση πλοίου - φάλαινας, ο δε Πόου, με αφηγητή τον ναύτη Πιμ, αξιοποίησε μόνο το φρικιαστικό επεισόδιο της ανθρωποφαγίας.

Ερχεται τώρα ο Ναθάνιελ Φίλμπρικ (γιος του Τόμας Φίλμπρικ που έχει γράψει αρκετά βιβλία για την αμερικανική θαλασσινή πεζογραφία), διευθυντής του Ινστιτούτου Θαλάσσιων Μελετών Ιγκαν και ερευνητής της Ιστορικής Εταιρείας του Ναντάκετ, να αφηγηθεί τριτοπρόσωπα την περιπέτεια του φαλαινοθηρικού «Εσεξ» στο βιβλίο Στην καρδιά της θάλασσας, ρίχνοντας το βάρος - και αυτός - στον απεχθή κανιβαλισμό στον οποίο εξωθήθηκαν οι επιζώντες άνδρες του πληρώματος για να μπορέσουν να κρατηθούν στη ζωή (ασφαλώς ο τίτλος παραπέμπει στο εφιαλτικό Η καρδιά του σκότους του Τζόζεφ Κόνραντ). Ο Φίλμπρικ δεν επεδίωξε να γράψει ένα μυθιστόρημα αλλά ένα δοκιμιακό κείμενο, στο οποίο περιέλαβε όλα τα μέχρι στιγμής στοιχεία που αφορούν το πλοίο, το οποίο όργωνε τον Ειρηνικό ωκεανό επιδιδόμενο στο κυνήγι του φυσητήρα, της τεράστιας φάλαινας με δόντια. Το κήτος, βάρους 60 τόνων, μπορούσε να τσακίσει τη βάρκα των καμακιστών και να τους ρίξει στον παγωμένο ωκεανό, πράγμα που τελικά έγινε. Αν όμως όλα πήγαιναν κατ' ευχήν για το πλήρωμα, ακολουθούσε μια μεγάλη επιχείρηση: η νεκρή φάλαινα μετατρεπόταν σε λάδι με το οποίο λιπαίνονταν οι μηχανές της Βιομηχανικής Εποχής. Ωστόσο οι φαλαινοθήρες του 19ου αιώνα δεν ήταν απλώς κυνηγοί και βιομηχανικοί εργάτες - διαβάζουμε - αλλά και εξερευνητές που ξανοίγονταν στον σχεδόν αχαρτογράφητο Ειρηνικό ωκεανό.

Επί έναν αιώνα και πλέον κέντρο αυτού του παγκόσμιου εμπορίου λαδιού ήταν το μικρό νησί Ναντάκετ, το οποίο βρίσκεται λίγα μίλια έξω από τις ακτές της Νέας Αγγλίας. Η βύθιση του «Εσεξ» - ενός από τα εβδομήντα και πλέον πλοία που αποτελούσαν τον στόλο του Ναντάκετ - από μια εξαγριωμένη φάλαινα στις 20 Νοεμβρίου του 1820 ήταν μια από τις μεγαλύτερες θαλάσσιες τραγωδίες του 19ου αιώνα. Ωστόσο η λογοτεχνική αποτύπωση που έκανε ο Μέλβιλ στο Μόμπι Ντικ (μυθιστόρημα που έχει και δοκιμιακό χαρακτήρα) σταματάει στο ναυάγιο, ενώ τότε ακριβώς άρχισε η τρομακτική ιστορία η οποία μοιάζει - σύμφωνα με τον Φίλμπρικ - να είναι η αρχή ενός φοβερού επιστημονικού πειράματος που δείχνει τις ανθρώπινες αντοχές στη μάχη με τον άγριο ωκεανό. Από τους είκοσι άνδρες που γλίτωσαν από το τσακισμένο πλοίο επέζησαν τελικά μόνο οι οκτώ, αφού ταλαιπωρήθηκαν στη θάλασσα τρεις ολόκληρους μήνες. Επί 180 χρόνια οι περισσότερες πληροφορίες για το περιστατικό προέρχονταν από το βιβλίο του Οουεν Τσέις και ήταν ελλιπείς. Αργότερα, το 1960, βρέθηκε στη Νέα Υόρκη ένα σημειωματάριο, γραμμένο από τον Τόμας Νίκερσον, τον καμαρότο του «Εσεξ», το οποίο εκδόθηκε το 1984. Με βάση αυτά και άλλα βιβλία ο Φίλμπρικ έγραψε το Στην καρδιά της θάλασσας.

Το βιβλίο αρχίζει και τελειώνει με μια περιγραφή του Ναντάκετ, που σήμερα αποτελεί μια τουριστική ατραξιόν, και έναν - ακόμη - μύθο για την ιστορία της Αμερικής και το «αμερικανικό όνειρο». Σε αυτό περιγράφονται η ναυτολόγηση των ανδρών του πληρώματος, η διαβίωση επί του πλοίου, οι ανθρώπινες σχέσεις, ο τρόπος κυνηγιού και βεβαίως η μοιραία πορεία του «Εσεξ» προς την καταστροφή. Το ταξίδι άρχισε στις 12 Φεβρουαρίου 1819 και τελείωσε στις 20 Νοεμβρίου 1820 με τη βύθιση του πλοίου από τη φάλαινα-δολοφόνο που το εμβόλισε και ύστερα εξαφανίστηκε για πάντα. Οι άνδρες επιβιβάστηκαν στις βάρκες και τότε άρχισε η οδυνηρή περιπέτεια πείνας και δίψας, δύο ακραίες καταστάσεις που καταλήγουν στην ασιτία και στην αφυδάτωση, οι δε συνέπειές τους στην ανθρώπινη ύπαρξη δεν είναι μόνο σωματικές αλλά και διανοητικές, αφού ο άνθρωπος χάνει κάθε αίσθημα ηθικής και φθάνει στον κανιβαλισμό.

Βασικά λοιπόν ο Φίλμπρικ μιλάει για το θέμα της ανθρωποφαγίας που όσο δικαιολογημένη κι αν είναι αποτελεί ένα «πολιτιστικό όνειδος». Γράφει ότι από τότε που ο άνθρωπος ταξιδεύει στις θάλασσες του κόσμου οι ναυτικοί που κινδυνεύουν να πεθάνουν από ασιτία τρέφονται με τα σώματα των νεκρών συντρόφων τους - ενίοτε και των ζωντανών. Μάλιστα δίνει και την επιστημονική πληροφορία ότι «ένας μέσος ενήλικος δίνει περίπου τριάντα κιλά φαγώσιμο κρέας»! Για να ισχυροποιήσει δε την άποψη ότι η πείνα επενεργεί αρνητικά στα αισθήματα και στη συμπεριφορά των ανθρώπων, καταφεύγει στα συμπεράσματα μιας ομάδας επιστημόνων, οι οποίοι το 1945 στη Μινεσότα πραγματοποίησαν ένα πείραμα λιμοκτονίας με εθελοντές. Επίσης στα πορίσματα ψυχολόγων που μελέτησαν τις αντιδράσεις κάποιων επιζώντων σε ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ακόμη δημοσιοποιεί διάφορα γεγονότα που έλαβαν χώρα σε ναυάγια, όταν οι διασωθέντες έβαζαν κλήρο (αυτό συνέβη και στο «Εσεξ») για να δουν ποιος θα φαγωνόταν - τον «άτυχο» τον έτρωγαν είτε ψητό είτε ωμό.

Επομένως το Στην καρδιά του σκότους, βιβλίο που περιέχει χάρτες, φωτογραφίες, εικόνες και σκίτσα(κέρδισε το National Book Award το 2000), έχει χαρακτήρα ντοκουμέντου. Εκτός από την αφήγηση μιας συγκεκριμένης θαλασσινής τραγωδίας, μπορεί να διαβαστεί και ως ένα έπος επιβίωσης.



Φίλιππος Φιλίππου (συγγραφέας)

ΤΟ ΒΗΜΑ , 17-03-2002