Ελληνισμός και Ιουδαϊσμός - Εσσαίοι και θεραπευτές

Ο Φίλωνας, Ιουδαίος στην καταγωγή, υπήρξε από κάθε άποψη γνήσιο τέκνο της γενέτειράς του, του μεγάλου ελληνιστικού πολιτιστικού κέντρου της Αλεξάνδρειας στην Αίγυπτο. Το πνευματικό κλίμα της πόλης αντανακλάται στα γραπτά του, όσο και αν η ιουδαϊκή καταγωγή του συγγραφέα δεν του επέτρεψε να υπερβεί τελικά ορισμένα όρια που έθετε η θρησκευτικότητά του. Παρόλα αυτά, υπήρξε από τους λαμπρότερους εκπροσώπους της ιουδαιοελληνικής γραμματείας και από πολλές πλευρές ένας πρωτότυπος στοχαστής. [...]





ΚΡΙΤΙΚΗ



Η σειρά «Αρχαίοι Συγγραφείς» συνεχίζοντας την έντονη δραστηριότητά της ενέχει μία τάση να εκπλήττει τους αναγνώστες της: Μη έχοντας εστιάσει το ενδιαφέρον σε μία ορισμένη περίοδο (ή σχολή) της αρχαιότητας, αλιεύει από διάφορες περιόδους έργα, ένια των οποίων δύσκολα θα περίμενε κανείς. Τούτο δεν είναι απαραιτήτως μειονέκτημα -αν και μία πιο συντεταγμένη εκδοτική προσπάθεια παραμένει ζητούμενο στα εγχώρια εκδοτικά πράγματα. Λόγου χάριν, μία σειρά όπως οι «Αρχαίοι Σχολιαστές του Αριστοτέλη», του οίκου «Duckworth», που διευθύνει ο Richard Sorabji, θα αποτελούσε πραγματική προσφορά. Ας είναι -και ας μείνουμε στα καλά αυτής της προσπάθειας, στα οποία «καλά» αναμφίβολα συμπεριλαμβάνεται η παρούσα έκδοση.

Η περί του Φίλωνος γνώση στη χώρα μας είναι θύμα της γενικότερης άγνοιας περί την Υστερη Αρχαιότητα -και ειδικότερα της ευκολίας με την οποίαν οι μελετητές αντιπαρέρχονται τη μετάβαση από τον Πλατωνισμό στο Νεοπλατωνισμό, παρακάμπτοντας το Μέσο Πλατωνισμό (δηλαδή την περίοδό του από το 80 π.Χ. μέχρι το 220 μ.Χ.). Εργα, όπως του J. Dillon «The Middle Platonists: a study of Platonism 80 B.C. to A.D. 220» (London, 1977) έχουν εμπλουτίσει κατά τρόπο πολύτιμο τη συγκεκριμένη περίοδο, ου μην αλλά και τον ίδιο τον Φίλωνα -στον οποίο ο Dillon αφιέρωσε και άλλες έξοχες επιστημονικές εργασίες, υπό μορφή βιβλίων (ένα από αυτά μαζί με D. Winston) και άρθρων. Διότι ο Φίλων (συμβατικά συμφωνείται ότι πρέπει να γεννήθηκε το 20 π.Χ., από εβραϊκή οικογένεια της Αλεξανδρείας) εμπίπτει σε αυτή την περίοδο.

Ο ανά χείρας τόμος περιλαμβάνει τρία κείμενα: Περί του πάντα σπουδαίον ελεύθερον είναι (Κάθε ενάρετος άνθρωπος είναι ελεύθερος), δύο αποσπάσματα από τον Ευσέβιο, με αποδιδόμενο σε αυτά τίτλο Υποθετικά (ή, Περί Ιουδαίων Απολογία) και ένα ακόμη απόσπασμα από τον ίδιο Ευσέβιο, με τίτλο Περί Βίου Θεωρητικού Η' Ικετών (Περί Αρετών Τέταρτον). Κοινός παρονομαστής των κειμένων αυτών είναι ο ίδιος λόγος, ένεκα του οποίου ο Φίλων επιβίωσε ανά τους αιώνες: η θρησκευτική σημασία που είχαν για το Χριστιανισμό καίριες πλευρές της σκέψης του.

Αποτελεί σημαντική στιγμή της ιστορίας της φιλοσοφίας ο Φίλων. Ομως, δεν πρέπει να λησμονούμε ότι, κατ' αυτόν, η φιλοσοφία είναι απλώς θεραπαινίδα της σοφίας -και σοφία εδώ σημαίνει Θεολογία. Οχι ότι την είχε ανακαλύψει από την αρχή των αναζητήσεών του. Μάλλον, στην πορεία ο ίδιος είδε την ίδια του την παράδοση (την ιουδαϊκή) με ένα νέο μάτι -εκείνο της ελληνικής φιλοσοφίας, και ειδικότερα, του Πλατωνισμού. Μη γνωρίζοντας εβραϊκά, και βασιζόμενος στην ελληνική Μετάφραση της Παλαιάς Διαθήκης από τους Εβδομήκοντα, προσπάθησε να μείνει συνεπής όχι τόσο στις φιλοσοφικές αντιλήψεις του (πράγμα που δεν κατάφερε, αφού γέμει αντιφάσεων), αλλά στη βασική του ιδέα ότι ο Μωυσής ήταν ένας μεγάλος φιλόσοφος (πρακτικά εννοούσε: ένας μέσος πλατωνιστής). Η μεγάλη του εμμονή ήταν να αποδείξει ότι το έργο του Μωυσή, και ειδικότερα η Πεντάτευχος (αν υποτεθεί ότι είναι έργο του πατριάρχη εκείνου), είναι διάσπαρτο από μεστό φιλοσοφικό περιεχόμενο, το οποίο είναι δυνατόν να αναδειχθεί διά της αλληγορικής μεθόδου. Η άποψή του ήταν απλή: Ο Πλάτων ήταν ένας μαθητής του Πυθαγόρα και ο Πυθαγόρας ήταν αυτός που υιοθέτησε τις βασικές ιδέες του Μωυσή. Οπου δε υπάρχουν λογικές αντιφάσεις στο κείμενο, ο Φίλων έκαμε ό,τι και οι Στωικοί για τον Ομηρο: Οι ανακολουθίες είναι μόνο φαινομενικές και αποτελούν «ειδοποίηση» προς τον αναγνώστη ότι εδώ το κείμενο πρέπει να ερμηνευθεί αλληγορικά. Αλλωστε, γενικότερα, ο Μέσος Πλατωνισμός του Φίλωνα είναι έντονα χρωματισμένος από καίριες πλευρές του Στωικισμού.

Δεν αποτελεί μέρος της εβραϊκής παραδόσεως ο Φίλων -διά τούτο και ορθώς αναφέρεται ως Φίλων ο Αλεξανδρεύς και όχι «ο Ιουδαίος» όπως μερικοί θα προτιμούσαν. Οπως πειστικά αναλύει ο Η.Α. Wolfson, στο μνημειώδες δίτομο έργο του Philo (Cambridge Mass. 1947), το ογκώδες έργο του Φίλωνα επιβίωσε χάρη στη συμπάθεια με την οποία το υποδέχτηκαν οι Χριστιανοί Πατέρες, όπως ο Ευσέβιος -ενώ ο Ιερώνυμος είχε φθάσει να συγκαταλέγει τον Φίλωνα στους Πατέρες της Εκκλησίας. Αν το έργο αυτό είχε αφεθεί στην εβραϊκή παράδοση, τότε, κατά τον Wolfson, θα είχε αναμφίβολα χαθεί. Αλλωστε, δεν το εγνώριζαν: Οι Εβραίοι του Μεσαίωνα είχαν στα χέρια τους μόνο ένα μικρό τμήμα του, και αυτό σε μεταφράσεις αραβικές και συριακές. Διά τούτο και το συμπέρασμα του Wolfson δύσκολα θα μπορούσε να αμφισβητηθεί: Ο Φίλων δεν είχε καμία επίδραση στην εβραϊκή παράδοση.

Αυτή ήταν μάλλον και η μεγάλη του αρετή στα μάτια των Χριστιανών συγγραφέων που τον χρησιμοποίησαν. Λόγου χάριν, η πρώτη από τις εδώ πραγματείες που μνημονεύσαμε χρησιμοποιείται από τον Ευσέβιο καθ' ο μέτρο περιγράφει τη ζωή των Εσσαίων, ενώ η 37η Επιστολή του Αμβροσίου, στο μέγιστο μέρος της, είναι μια παράφραση της πραγματείας αυτής.

Η έκδοση του τόμου που έχουμε εδώ διευκολύνεται στην παρούσα μορφή του από ένα γενικότερο χαρακτηριστικό: το έργο του Φίλωνα δεν αποτελεί συντεταγμένη και οργανωμένη σύνθεση κάποιου δόγματος. Αντιθέτως, είναι ένα σύνολο από σχόλια σε ένα βασικό βιβλίο -την Παλαιά Διαθήκη. Διά τούτο και οι πολλές του αντιφάσεις δεν μας απασχολούν και πολύ: Πρόκειται για διαφορετικές τοποθετήσεις απέναντι σε διαφορετικά αποσπάσματα, κατά τις ad hoc εξηγήσεις που επιχειρούσε. Ετσι, και ο τόμος εδώ είναι επιλεγμένος με μία βασική κεντρική ιδέα, ως κριτήριο: Μέσω αυτών των επιλεγμένων κειμένων επιχειρεί να καταδείξει, έστω και εμμέσως, την εγγύτητα του Φίλωνα προς το Χριστιανισμό. Τα έργα είναι, άλλωστε, διεσωσμένα από Χριστιανούς συγγραφείς.

Ετσι, η πρώτη πραγματεία (Περί του πάντα σπουδαίον ελεύθερον είναι) έχει ως σκοπό να αποδείξει το θεμελιώδες στωικό θεώρημα ότι μόνον ο σοφός άνθρωπος είναι ελεύθερος. Αν και έργο με σαφή «φιλοσοφικό» προσανατολισμό, που δεν χρησιμοποιήθηκε ιδιαίτερα από τους Πατέρες (με εξαίρεση τον Ευσέβιο και τον Αμβρόσιο, όπως σημειώσαμε παραπάνω), εκινείτο μέσα στο γενικότερο κλίμα εκείνων των Χριστιανών, που δεν ήταν μόνον ο Πλατωνισμός, αλλά και ο Στωικισμός -όπως πειστικά έχει αποδείξει ο Μ. Spanneut, στο έργο του Le Stoϊcisme des Peres de l' Eglise (Paris, 1957). Αλλωστε, η εδώ μακρά περιγραφή του τρόπου ζωής των Εσσαίων δεν θα άφηνε ασυγκίνητο κανένα Χριστιανό που τιμά τα ιδεώδη του μοναχισμού. Αν πιστεύεται άλλωστε ότι ο χριστιανικός μοναχισμός, που ξεκίνησε από την Αίγυπτο, οφείλει πολλές από τις εμπνεύσεις και τις επιταγές του στους Εσσαίους και τους Θεραπευτές (ασκητισμός, αναχωρητισμός, ακτημοσύνη, εγκράτεια, διαρκής προσευχή, απομόνωση έξι ημέρες την εβδομάδα και κοινή προσευχή την εβδόμη, μελέτη των Γραφών), τούτο θεμελιώνεται κατ' εξοχήν με τις πληροφορίες που παρέχει περί των τελευταίων ο Φίλων.

Αν λάβουμε υπόψη το διατιθέμενο χώρο και το σχήμα των βιβλίων αυτής της σειράς, είναι δυνατόν να λεχθεί ότι η επιλογή των κειμένων είναι εύστοχη και ο σκοπός της επιτυγχάνεται. Χωρίς να είναι απαραίτητα και πολλά σχόλια, η σχέση του Φίλωνα με θεμελιώδεις παραδοχές της χριστιανικής διδασκαλίας δεν είναι δύσκολο να γίνει αντιληπτή από τον αναγνώστη. Βοηθάει άλλωστε και ο μεταφραστής με τις σημειώσεις του (που δεν είναι και λίγες), οι οποίες συνεχώς προσανατολίζουν προς την κατεύθυνση αυτή. Βοηθάει και η στρωτή μετάφρασή του, η οποία γενικώς είναι άρτια (βέβαια, κι εδώ το αιώνιο πρόβλημα: η γενικώς και βαρβάρως ταλαιπωρούμενη κλίση του ρήματος «άγω»: «να αξιοποιήσει τη γνώση για να εξάγει (sic) το βαθύτερο νόημά του», σ. 34).

Πάντως ο τόμος είναι ιδιαίτερα προσιτός στο μέσο αναγνώστη και παρέχει πολλά «επεξεργασμένα» στοιχεία, έτσι ώστε να μην είναι απολύτως απαραίτητη μια γνώση υποδομής για το αντικείμενο. Επιπλέον, ο μεταφραστής έγραψε μία Εισαγωγή περί του Φίλωνος, η οποία (έχω την αίσθηση ότι) βλέπει τον Φίλωνα με τα μάτια ενός θεολόγου. Οχι ότι τούτο είναι αρνητικό (άλλωστε ο σκοπός του τόμου, στο σύνολό του, προς τα εκεί τείνει), αλλά μία θεώρηση του Αλεξανδρινού με μία πιο «φιλοσοφική» ματιά θα αποκάλυπτε περισσότερα γι' αυτόν. Το ενδιαφέρον σημείο από μία τέτοια θεώρηση θα ήταν η ανάδειξη του τρόπου με τον οποίον ο Φίλων, αφ' ενός, και οι Χριστιανοί Πατέρες, αφ' ετέρου, χρησιμοποίησαν την ελληνική Σκέψη -ο καθένας για τους σκοπούς του. Το συναρπαστικό στοιχείο είναι ότι η συνάντηση Φίλωνα και Χριστιανών Πατέρων έγινε επί «ελληνικού εδάφους», κατά την προσπάθεια ερμηνείας της Παλαιάς Διαθήκης!



ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΤΖΑΜΑΛΙΚΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 22/08/2003