Απομνημονεύματα ενός τρελού

Αν και έργο νεότητας, σε καμία περίπτωση τα «Απομνημονεύματα ενός Τρελού» δεν θα μπορούσε να θεωρηθούν ένα ημιτελές πρωτόλειο. Αντιθέτως, το έργο αποτελεί σταυροδρόμι γόνιμων επιρροών και είναι εξαιρετικά διαφωτιστικό, αφενός για τα βιογραφικά στοιχεία του, αφετέρου για τις σκηνές, τις απόψεις και τα ψυχογραφικά χαρακτηριστικά του, τα οποία θα επαναληφθούν στα μετέπειτα μεγάλα έργα του.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Εχει χυθεί τόσο μελάνι για τον κλασικό δημιουργό της «Μαντάμ Μποβαρί» Γκιστάβ Φλομπέρ (1921-1980) ώστε κινδυνεύει κάθε μετέπειτα σχόλιο να μοιάζει περιττό ψέλλισμα. Η λογοτεχνία, όμως, έχει τη γενναιοδωρία και τη δημοκρατικότητα να μη δημιουργεί συμπλέγματα στους αποδέκτες της, ώστε η λέξη δέος να της είναι μάλλον ξένη. Οπότε μπορεί οιοσδήποτε αναγνώστης να αρνηθεί ακόμα και τον Ντοστογιέφσκι ή τον Τζόις χωρίς συνέπειες...

Αλλά και από μία άλλη, προφανή, άποψη είναι δυνατή η επιμέρους ή η σύνολη αμφισβήτηση ενός καλλιτέχνη, εφόσον βέβαια δεν ξεπερνάει η χειρονομία αυτή κάποια επιτρεπτά όρια κριτικής: εννοώ την αναμφίβολη δυνατότητα που παρέχει το άνισο της προσφοράς του τελευταίου, τα αδύνατα, ευάλωτά του σημεία, για έλεγχο.

Ομως, πριν προχωρήσει το σχόλιο για το ανά χείρας βιβλίο, το οποίο κατά τη γνώμη μου ανήκει στα ήσσονα κείμενα του Φλομπέρ, ας προστεθεί κάτι σημαντικό για το συγγραφέα, συμπληρωματικό της σκέψης γύρω από τον πλούτο των προσεγγίσεων στο έργο του: και μόνο το περίφημο, κοινωνιολογικό και ψυχαναλυτικό δοκίμιο του Σαρτρ για τον δημιουργό αυτό («Ο ηλίθιος της οικογένειας», 1971-2) να διαβάσει κανείς, θα έχει μπροστά του ένα πλήρες πορτρέτο της φλομπερικής προσωπικότητας, της τόσο εκρηκτικής και διεισδυτικής. Ας μην αναφερθεί κανείς σε ένα σωρό άλλες μελέτες, ψυχολογικές, σημειολογικές κ.ά., για την ακρογωνιαία, λογοτεχνική προσωπικότητα του δημιουργού τής «Σαλαμπό», για το έργο ενός συγγραφέα που μανιακά αναζήτησε, μεταξύ άλλων, διά βίου την ακρίβεια στην έκφραση. Διότι είναι γεγονός πως κανένας άλλος ρεαλιστής συγγραφέας δεν επεδίωξε να συλλάβει μια χίμαιρα όπως ο Φλομπέρ: δηλαδή να διατυπώσει μέσω της «αρμόζουσας λέξης» («mot juste») την απόλυτη έννοια διά της γλώσσας, αποκλείοντας με την τελική επιλογή του όλες τις άλλες λέξεις, πλην της δικής του, ως μη κατάλληλες για την απόδοση ενός νοήματος.

Τα «Απομνημονεύματα ενός τρελού», λοιπόν, αυτό το νεανικό εξομολογητικό κείμενο, γραμμένο το 1938, από έναν ήδη υποψιασμένο έφηβο, με αρκετά γραπτά ήδη στο ενεργητικό του, γράφτηκε, σύμφωνα με τη γραμματολογία, πρόχειρα και δεν διορθώθηκε ποτέ. Ο Φλομπέρ το έστειλε χειρόγραφο στον επιστήθιο φίλο του Αλφρέντ Λε Πουατβέν έχοντας μέσα σε αυτό φιλοξενήσει χειμαρρώδεις, άτακτες σκέψεις επί παντός του επιστητού. Είναι μάλλον βέβαιο ότι οι κληρονόμοι του συγγραφέα λόγω αμφιβολιών για την αξία του δεν το περιέλαβαν στις συνολικές εκδόσεις των έργων του που είδαν το φως μετά το θάνατό του.

Τούτο, όμως, δεν σημαίνει ότι τα «Απομνημονεύματα..» στερούνται ενδιαφέροντος. Κάθε άλλο. Οπως, μάλιστα, σημειώνει στην εισαγωγή της η αποδοτικότατη μεταφράστρια του έργου Λητώ Ιωακειμίδου (η οποία γενναιότατα παραθέτει δίπλα στο μετάφρασμα και το πρωτότυπο), το συγκεκριμένο κείμενο αποτελεί σταυροδρόμι γόνιμων επιρροών και είναι εξαιρετικά διαφωτιστικό τόσο για τα βιογραφικά στοιχεία του όσο και για άλλα ψυχογραφικά και στιλιστικά στοιχεία, προοιμιακά της ώριμης προσφοράς του Φλομπέρ.

Η κ. Ιωακειμίδου δεν δέχεται τον όρο «ημιτελές πρωτόλειο» για τους προηγούμενους λόγους. Ομως, πώς αλλιώς θα χαρακτήριζε κανείς αυτό το γραπτό, το οποίο μπορεί να μην ήταν ο πρώτος καρπός ενός δημιουργού, όπως θα έλεγε το λεξικό σχετικά με μία από τις έννοιες του «πρωτόλειου», αλλά εντούτοις έχει τα χαρακτηριστικά της χειρονομίας μιας ανώριμης, ασχημάτιστης ακόμα, καλλιτεχνικής προσωπικότητας; Μα στα δεκαεπτά του, θα έλεγε κανείς, έγραψε και ο Ρεμπό αναποδογυρίζοντας το 19ο αιώνα... Φυσικά η ηλικία δεν σχετίζεται οπωσδήποτε με τη δημιουργική ωριμότητα, γι' αυτό βλέπουμε πολλούς ενήλικους καλλιτέχνες να νοσταλγούν τη ...μεστότητα των πρώιμων καρπών τους. Αλλά, συνήθως, ο χρόνος δεν είναι πάντα με το μέρος του και βοηθάει να αποφεύγει κανείς ολισθήματα, ακονίζει τα κριτήρια.

Ο νεαρός Φλομπέρ με κατακερματισμένη ματιά στα εγκόσμια διατρέχει ορμητικά, παθιασμένα και απελπισμένα διάφορα επίπεδα αντιμετώπισής του. Πότε με ρομαντική, απελπισμένη διάθεση, πότε με πιο ρεαλιστική γείωση μιλάει για τις ποικίλες ( πολύ πληθωρικές για νεαρό της ηλικίας του) εμπειρίες, για την κοινωνία και την ύπαρξη, θέτοντας τον εαυτό του στο κέντρο του σύμπαντος. Ο τρόπος με τον οποίο μας απευθύνεται δικαιολογεί τον όρο «τρελός» έτσι καθώς το υποκείμενο παραληρεί σε εγωτικό παροξυσμό και σε διάσταση από τους άλλους.

Από την άλλη, η αντίφασή του καθώς μοιάζει ερωτευμένο με κάθετι και ταυτόχρονα με την αναίρεση πάντων, ορατών τε και αοράτων, του δίνει το συγκεκριμένο πρόσημο, του «διασαλευμένου», έννοια που ...κοσμούσε προσωπικότητα κάθε ρομαντικού της εποχής. Ο νεαρός Φλομπέρ νιώθει ως ο ταγμένος για να γράψει «ποιητής», άρα ως κάποιος που έχει έτοιμες τις απαντήσεις και περιμένει τις ερωτήσεις. Οπότε αυτή η συνθήκη τον κάνει να νιώθει απελπισία, αφού θεωρεί ότι έχει ήδη ψηλαφίσει τις ματαιότητες, έχει κατέλθει μοιραίες κλίμακες και μοιράζεται μεταξύ χλεύης, οργής, ανίας, σκεπτικισμού και θρήνου.

Το κείμενο, κατά κάποιον τρόπο, είναι άτακτες «σημειώσεις», όπως θα έλεγαν νεότεροι συγγραφείς, πάνω στο σχέδιο ενός μυθιστορήματος ή ενός θεατρικού έργου. Ο ίδιος ο Φλομπέρ προσπαθεί να το προσδιορίσει: «Ούτε εγώ ξέρω τι θα διαβάσετε παρακάτω -γιατί δεν πρόκειται ούτε για μυθιστόρημα ούτε για θεατρικό έργο με σταθερή δομή ούτε για απλή ιδέα που την έχω σκεφθεί εκ των προτέρων, ώστε να κατευθύνει τους ελιγμούς της σκέψης σε ευθυγραμμισμένα μονοπάτια...».

Αυτό το παραλήρημα, αυτή η ποικίλη στοά εντυπώσεων, σκέψεων και εφιαλτικών εικόνων ενίοτε, είναι η βιαστική απόφανση ενός ανήλικου, δυνάμει συγγραφέα, με την οποία καταδικάζεται συλλήβδην ο κόσμος, αυτός ο «μεγάλος ηλίθιος» που «τόσους αιώνες περιστρέφεται στο κενό χωρίς να κάνει ούτε βήμα» και «ουρλιάζει, σαλιάζει και σπαράσσεται...»

Μέσα στις «μαύρες» αυτές ιδέες η πρώιμη αυτοβιογραφία θα χρωματιστεί ανάλογα. Ο νεαρός μας θα περιγράψει ένα πένθιμο πλαίσιο που τον έχει υποδεχθεί, αυτόν έναν έτοιμο για όλα, προσβλημένο από την ασθένεια της πρόωρης γήρανσης ( «...αν και νέος ήμουν γέρος...»): με βάση το συγκεκριμένο σημείο μπορεί κανείς να καταλάβει γιατί ενδιαφέρθηκε γι' αυτόν ο υπαρξιστής Σαρτρ. Η «αποξένωσή» του από τους άλλους γίνεται φανερή από τα σχολικά του χρόνια. Οσο για την κοινωνική του αντίληψη των πραγμάτων είναι σαφώς φιλελεύθερος έως αναρχικός, στηριγμένος σε χαοτικές αντιλήψεις.

Και όταν στην επαφή με έναν αποκαρδιωτικό έρωτα θα σχηματίσει πρόωρα σκληρά αντανακλαστικά, όχι, όμως, αρνητισμό απέναντι στο ιδανικό, άπιαστο αίσθημα (ελκυστικό και συνάμα κάπως γελοίο), το έδαφος που θα τον οδηγήσει στην εξεπέραστη εκείνη σκιαγράφηση του γυναικείου χαρακτήρα (Μαντάμ Μποβαρί) έχει προετοιμασθεί. Επιπλέον θα του προοικονομήσει όλη εκείνη την εξαίσια μυστική διακόσμηση της «Αισθηματικής αγωγής...»: όλες εκείνες τις λεπτές και μαζί οδυνηρές αποχρώσεις και καταβαραθρώσεις ενός εσωτερικού που τινάζει βουβά τον πυθμένα.

Η άξια κ. Ιωακειμίδου, που μας καλεί να δεχθούμε τις άνισες αυτές σημειώσεις εν περιθωρίω ως πρελούδιο σε ένα βαρυσήμαντο έργο που θα ακολουθήσει, να προσθέσω εδώ ότι κατ' ουσίαν κάπως μας «εκβιάζει» φιλολογικά. Δηλαδή μας προτρέπει να δούμε όλες αυτές τις σκόρπιες «εφ' όλης της ύλης» σελίδες περίπου διακειμενικά. Να βρούμε μέσα τους την πρώτη ύλη (που αναμφίβολα εν σπέρματι υπάρχει εκεί) των σπουδαίων, κατοπινών φλομπερικών έργων.

Ναι, ο «διεφθαρμένος» αναγνώστης, ο φανατικός με τη γραμματολογία, θα εγκύψει με μέγιστο ενδιαφέρον, ακόμα και εξωαισθητικό, σκανδαλοθηρικό εν μέρει. Ομως, εάν θέλουμε να πούμε τα πράγματα με το όνομά τους, το έργο χωρίς τα «σχολαστικά» και άλλα συμφραζόμενά του από μόνο του είναι αδύνατο.



ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 24/09/2004






ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Γκυστάβ Φλωμπέρ (1821-1880) ανήκει προ πολλού στο πάνθεον των μειζόνων συγγραφέων παγκοσμίως και κρατά μια διακεκριμένη θέση στη διαμόρφωση του λογοτεχνικού ρεαλισμού του 19ου αιώνα. Η πρωτοποριακή γραφή της Μαντάμ Μποβαρύ (1857) ή της Αισθηματικής αγωγής (1869) ώθησε την κριτική να αναζητήσει και τα υπόλοιπα κείμενα αυτού του μανιακού με το ύφος τεχνίτη, να σχολιάσει και να ανατάμει με κλινική ακρίβεια μυθιστορήματα, νουβέλες, διηγήματα, προσχέδια, ανέντακτα και «άτακτα» έργα, μέχρι και την πλούσια αλληλογραφία του, κοντολογίς οτιδήποτε προέκυψε από την άοκνη γραφίδα του. Την είπαν «φλωμπερολατρία» αυτή την εμμονή της εποχής μας για έναν νευρωτικό στυλίστα, έναν αναχωρητή γραφιά που δούλευε και ξαναδούλευε την παραμικρή λεπτομέρεια μιας φράσης ξοδεύοντας άπειρες εργατοώρες για την ολοκλήρωση μιας σελίδας. Ο Φλωμπέρ πάσχισε (και το κατόρθωσε) να αποδώσει την αδράνεια και την υφολογική ουδετερότητα, την απροσωπία, την ανωνυμία της αστικής καθημερινότητας της εποχής του μέσω της «λευκής γραφής», όπως την ονόμασε η σημερινή κριτική: ο περιλάλητος «βαθμός μηδέν της γραφής», η απουσία του ύφους που συνιστά ύφος απουσίας, προϋποθέτει την αμέτοχη παρουσία του συγγραφέα, την προβολή μιας κοινότοπης και περιρρέουσας ασημαντότητας από την οποία αποστασιοποιείται η αφήγηση διά της περιγραφής, έτσι ώστε να επιτυγχάνεται η μέση θερμοκρασία ενός αποδραματοποιημένου λόγου, καταγγελτικού της παραδοσιακής μυθοπλασίας και, σε τελευταία ανάλυση, αμφίσημου και ειρωνικού. Ο Φλωμπέρ ξόρκισε από τα κείμενά του με όλη τη δύναμη της γραφής του το «μισητό εγώ», τον εξομολογητικό τόνο και τις αυτοβιογραφικές παραδρομές, κράτησε σθεναρά τον απόλυτο έλεγχο της τριτοπρόσωπης αντικειμενικότητας, αποτύπωσε με θαυμαστή αυτοσυγκράτηση έναν ολόκληρο κόσμο, πράγματα, πρόσωπα και περιστάσεις.



«Ενδον σκάπτε»



Ωστόσο, παρ' όλη τη δεδηλωμένη απέχθειά του για τον θυμικό αυθορμητισμό και την αισθηματολογική διάχυση, ο Φλωμπέρ στα εφηβικά και νεανικά γραπτά του καλλιεργεί επίμονα αυτόν ακριβώς τον τόνο του «ένδον σκάπτε». Οι μελετητές της εργοβιογραφίας του κάνουν λόγο για μια τομή, έναν σταθμό, μια ριζική αλλαγή που εντοπίζεται γύρω στα μέσα της δεκαετίας του 1840 και η οποία ορίζει αποφασιστικά ένα «πριν» και ένα «μετά»: πρόκειται για την περίφημη νευρική κρίση, ένα ψυχοσωματικό σοκ (είδος επιληψίας) του συγγραφέα τον Ιανουάριο του 1844 που αναπροσανατολίζει τα του βίου του και της γραφής του. Ο συγγραφέας έκτοτε αποσύρεται από τη συνάφεια της αγοράς και αφιερώνεται αποκλειστικά στη διαμόρφωση των τεχνικών του μέσων, στη σμίλευση της απρόσωπης γραφής, της αφηγηματικής απάθειας. Ο λογοτεχνικός κόσμος αυτή την ακηδία θα χαιρετίσει ως πρωτοποριακή τεχνική και θα τιμήσει δεόντως τον αρχιμάστορα της ρεαλιστικής απεικόνισης. Τα πρώιμα γραπτά, που αντιφάσκουν με τα ώριμα, ανήκουν σε μια ριζικά διάφορη αισθητική και εμφορούνται από άλλες προτεραιότητες και αξίες. Πρόκειται για κείμενα που δημοσιοποιήθηκαν αρκετά χρόνια μετά τον θάνατο του Φλωμπέρ και τα οποία οι συγκαιρινοί του, αναγνώστες και κριτικοί, αγνοούσαν· είναι η αθέατη όψη της σελήνης που αποκαλύπτει έναν διχασμένο συγγραφέα, μια πάσχουσα συνείδηση. Σε τούτη την πρώιμη φάση ανήκουν, μεταξύ άλλων, τα δύο «αυτοβιογραφικά» φλωμπερτικά μυθιστορήματα, τα Απομνημονεύματα ενός τρελού (1838) και ο Νοέμβριος (1842) - σχολιασμένη μετάφραση του έργου στα ελληνικά έχει γίνει από την Οντετ Βαρών, 1990 (εκδόσεις Ρόπτρον) και 1993 (εκδόσεις Υψιλον). Αμφότερα μεταφέρουν στο χαρτί προσωπικά βιώματα και αναμνήσεις και τα στιγματίζει ένας έντονος λυρισμός, μια βαθιά ενδοσκόπηση, μια εφηβική κυκλοθυμία.

Στα Απομνημονεύματα, ο μόλις δεκαεπτάχρονος Φλωμπέρ αναλαμβάνει να καταγράψει όλα όσα σκέπτεται, ιδέες και ενθυμήσεις, όνειρα και ιδιοτροπίες, ενθουσιώδη προγράμματα και καθημερινή μονοτονία. Στα πρώτα εννέα κεφάλαια του βιβλίου ο ονειροπόλος και μοναχικός νέος αναπολεί τα μαθητικά του χρόνια, τη διαφοροποίησή του από τους πολλούς («μετά βίας μού αναγνώριζαν τη φαντασία, δηλαδή, κατ' αυτούς, μια εγκεφαλική έξαρση που γειτόνευε με την τρέλα»), τα αναγνώσματα που σφράγισαν τη νιότη του (Βέρθερος, Αμλετ, βυρωνική ποίηση), τη μελαγχολική του διάθεση και την πρώιμη ανία και αηδία για την καλοκουρδισμένη αστική καθημερινότητα, ό,τι ο συνομήλικός του Μποντλέρ θα αποκαλέσει «spleen». Ο αισθαντικός νεανίας εξομολογείται τα πάθη που κοχλάζουν μέσα του και τον πηγαινοφέρνουν από τον παράδεισο στα τάρταρα, επιχειρεί να καρδιογραφήσει τον εσωτερικό του κόσμο και να εντοπίσει τα ρευστά όρια που χωρίζουν τη λογοτεχνική ζώνη και τη σκέψη από την «τρέλα». Με ευαισθησία σεισμογράφου παρακολουθεί τη διαμόρφωση του χαρακτήρα του, ενός απροσάρμοστου, πρόωρα γηρασμένου ανθρώπου, ικανού να θυμοσοφεί κυνικά για όσα συμβαίνουν μέσα του και γύρω του. Είναι ο βαθύτερος εαυτός που με καιρό και με κόπο θα καταπνίξει ο Φλωμπέρ στα κατοπινά γραπτά του, παροχετεύοντας τους ρομαντικούς ενθουσιασμούς και τις υψηλές πτήσεις στα λογοτεχνικά του πρόσωπα, τα οποία καταγγέλλει και λοιδορεί κατά βάθος.



Σπασμοί της σάρκας



Στο υπόλοιπο μέρος του βιβλίου (από το δέκατο ως το εικοστό τρίτο κεφάλαιο) εξιστορούνται οι νεανικοί έρωτες του συγγραφέα και, κυρίως, το πλατωνικό πάθος που θα του εμπνεύσει η αιθέρια, αγγελική Μαρία, σύζυγος ήδη και μητέρα. Είναι το μοτίβο που θα επανέλθει στον Νοέμβριο και θα αποτελέσει το πρόπλασμα του πρώτου μέρους της Αισθηματικής αγωγής. Γνωρίζουμε ότι εδώ μεταγράφεται ο άγονος έρωτας του νεαρού, δεκαπεντάχρονου Φλωμπέρ για την Ελίζα Σλέσινγκερ, μεγαλύτερή του κατά μία δεκαετία, την οποία γνωρίζει το καλοκαίρι του 1836 στην Τρουβίλ της Νορμανδίας. Το διάστημα των δύο μόλις χρόνων που χωρίζουν τη μοιραία αυτή συνάντηση από τη γραφή των Απομνημονευμάτων είναι αρκετό για να επιτρέπει στον Φλωμπέρ να μιλάει ωσεί μεσήλικας για το μοναδικό πάθος της νιότης του, τον εξιδανικευμένο έρωτα, μια «θρησκεία» που θα τη βεβηλώσει αργότερα με τις «στιγμιαίες απολαύσεις και τους σπασμούς της σάρκας». Στα δεκαεπτά του ήδη νιώθει να τον χωρίζει άβυσσος από εκείνη την τρικυμία του άμετρου πάθους: «Σταματώ εδώ, γιατί ο χλευασμός του γέροντα δεν πρέπει να θαμπώνει τα αγνά αισθήματα του νέου. Θα θύμωνα όσο κι εσύ, αναγνώστη, αν την εποχή εκείνη μου μιλούσαν τόσο ωμά. Πίστευα ότι η γυναίκα ήταν άγγελος». Με ημερολογιακή εμμονή, ο Φλωμπέρ καταγράφει τη δύναμη και τον παλμό εκείνου του πρώτου έρωτα, τους άλλους που ακολούθησαν και οδήγησαν στην «αποχαύνωση του σώματος», και καταλήγει (τόσο πρώιμα): «Αν έχω νιώσει στιγμές ενθουσιασμού, αυτές τις οφείλω στην τέχνη». Ο παράφορος νεανίσκος των Απομνημονευμάτων λοιπόν, που αποκαλείται «τρελός», προδιαγράφει κάπως τον μποβαρισμό του μέλλοντος και την κινητήρια ώθηση της Αισθηματικής αγωγής, είναι σε θέση να διακρίνει ότι η γραφή του θα κινηθεί στα όρια του απολύτου και θα εξαγοράσει τον βίο· απλώς, στα χρόνια που θα ακολουθήσουν αυτές οι πρώτες νύξεις θα γίνουν συνεπείς αρχές συστήματος, αν όχι δόγμα, και η νεανική «τρέλα» θα μετασχηματιστεί πειθαναγκαστικά σε ψυχρή λογική και απομυθευτική φρόνηση.

Είναι ευτύχημα ότι τα Απομνημονεύματα ενός τρελού, βασικό αυτοβιογραφικό κείμενο του Φλωμπέρ που προδηλώνει τις απαρχές του μείζονος κατοπινού έργου του, μας παραδίδονται σήμερα σε μια άρτια μετάφραση ευθέως ελέγξιμη, εφόσον η παρούσα έκδοσή τους είναι δίγλωσση. Πολλά έχουν ήδη γραφεί και θα μπορούσε κανείς να γράψει ακόμη περισσότερα για τη σκοπιμότητα αυτών των εκδόσεων. Ας υπογραμμίσουμε το πλέον αυτονόητο: ο μεταφραστής εκτίθεται αμεσότερα στην κρίση των ειδημόνων, τόσο για την ευρηματικότητα των λύσεών του όσο και για την ατοπία ορισμένων επιλογών του. Εν προκειμένω, η παράθεση του πρωτοτύπου δεν ακυρώνει τη μετάφραση, ενώ το μικρό εισαγωγικό σημείωμα και οι επίμετρες σημειώσεις συμπληρώνουν την απόλαυση του κειμένου.



Λίζυ Τσιριμώκου

ΤΟ ΒΗΜΑ , 26-09-2004