Η αντίστροφη προοπτική - Το εικονοστάσι

[...] Το καταπληκτικό με τον Παύλο Φλωρένσκυ είναι ότι όσο και αν υπογραμμίζει με τρομερή επιμονή τις βασικές συντεταγμένες της αγιογραφικής τέχνης (με προεξάρχουσα θέση, καθώς είπαμε, τον ίδιο τον αγιογράφο) δεν παραθεωρεί την κίνηση του κόσμου και της ιστορίας, τη ροή της ζωής, όχι τόσο για να συμπεριλάβει στο έργο του το γίγνεσθαι, όσο γιατί γνωρίζει τη σημασία της κάθε προσωπικής ύπαρξης και της ετερότητάς της. Αυτό τον κάνει, ειδικά όπου διαβλέπει σημαντική προσφορά, αξία και χάρισμα, ακόμη κι αν δεν ανήκει άμεσα στον εκκλησιαστικό κόσμο, να την περιλαμβάνει στην «ανακεφαλαίωση» που επιχειρεί μεταβαίνοντας σε αρχαίους πολιτισμούς και φωτίζοντάς τους με το φως του Λόγου και της εν Χριστώ ζωής.

Από την Εισαγωγή του μεταφραστή στο βιβλίο

ΚΡΙΤΙΚΗ



Κατά τα τέλη του 19ου αιώνα η Ευρώπη, εξαντλημένη από τους φρενήρεις ρυθμούς της προόδου, αναπτύσσει - παράλληλα με το συναίσθημα της μέθης - έναν μελαγχολικό ψυχικό τόνο απέναντι στην παρακμή των ιδανικών του αστικού πολιτισμού και αρχίζει να στρέφεται προς το Αλλο και το διαφορετικό εντός και εκτός της δυτικής πραγματικότητας. H ρωσική διανόηση εκείνης της εποχής παρασύρεται από αυτή την αναζήτηση, επηρεασμένη εν μέρει και από τα προτάγματα ενός αισθητικού μοντερνισμού. Για την πολιτιστική ζωή της Ρωσίας τούτο σημαίνει: φυγή από την επιστημονική και κοινωνική πρόοδο και προσφυγή στα οράματα μιας ριζικής ετερότητας, μιας εκστατικής, ακραίας, ουτοπικής και σπιριτουαλιστικής τάξης. H αλλαγή προσανατολισμού οδηγεί σε μια εκ νέου ανακάλυψη της «ρωσικής ψυχής», μιας βυζαντινής, αντιδυτικής Ρωσίας της Ορθόδοξης Εκκλησίας, του τσαρισμού και της παραδοσιακής αγροτικής ζωής.

H κρίση αυτή του δυτικού πνεύματος σκιαγραφείται με αδρές γραμμές στο πρόσωπο και στο έργο του μεγαλοφυούς φιλοσόφου, μαθηματικού και ιερέα Πάβελ Αλεξάντροβιτς Φλωρένσκυ (1882-1937).



Κριτική της προοπτικής



Ο ίδιος ο Φλωρένσκυ χαρακτηρίζει τον εαυτό του έναν γεωκεντρικό άνθρωπο του Μεσαίωνα. Θαυμάζει και εγκωμιάζει την κλειστή και ιεραρχική κοσμοεικόνα των μεσαιωνικών χρόνων, αναγνωρίζοντας στην ίδια την κυριαρχία της αντικειμενικότητας, της συλλογικότητας, μια τάση προς το όλον, αλλά και ένα είδος συνθετικής θέασης των πραγμάτων συνδυασμένης με ένα ρεαλισμό του συγκεκριμένου. Στους αντίποδες του προμοντέρνου κόσμου του Πτολεμαίου κείται η δυτική, αναγεννησιακή κουλτούρα. Ιδιάζοντα στοιχεία της είναι ο ατομικισμός, η υποκειμενικότητα, η αφαίρεση, ο αναλυτικός νους, η προοπτική γωνία, το σημείο φυγής, ο κατακερματισμός του πραγματικού και εν τέλει ο μηδενισμός και η αυτοκαταστροφή. Για τον Φλωρένσκυ η Αναγέννηση και ο ουμανισμός σηματοδοτούν την έκπτωση της θεϊκής τάξης και συνάμα συνιστούν το προπατορικό αμάρτημα του δυτικού πολιτισμού, επειδή ακριβώς η πραγματικότητα αποσυντίθεται εντός τους μέσω της σχετικιστικής αλληλοαναίρεσης των διαφορετικών προοπτικών. Ο άνθρωπος βρίσκεται έκτοτε σε ένα οντολογικό κενό και ριγεί από τον τρόμο του απείρου που προκαλεί η κοπερνίκεια επανάσταση.

Εν τούτοις ο Φλωρένσκυ είναι πεπεισμένος ότι η δυτική μεταφυσική βαίνει προς το τέλος της και ότι πλησιάζει η μέρα που ο υποταγμένος άνθρωπος θα αποτινάξει τον ζυγό του αναγεννησιακού ανθρωπισμού, εγκαθιδρύοντας ένα νέο Μεσαίωνα και άρα μια νέα σύνθετη και ολοκληρωμένη κοσμοεικόνα. H διαφορά μεταξύ των δύο κοσμοεικόνων, της δυτικής υποκειμενικής-ατομιστικής και της ανατολικής συλλογικής-ολιστικής, εγγράφεται ήδη στην παράδοση ως διαφορά μεταξύ της καντιανής και της πλατωνικής διδασκαλίας. H πλατωνική φιλοσοφία είναι ρεαλιστική επειδή δείχνει στον άνθρωπο πώς αυτός μπορεί να μετέχει στο Είναι των ιδεών. Απεναντίας, ο Καντ θέτει στο επίκεντρο της φιλοσοφίας του την αυτονομία του Λόγου και ανάγει την ύπαρξη του αντικειμενικού κόσμου στις κατηγορίες του υποκειμένου.

Ολες αυτές οι μεταφυσικές αναζητήσεις αποκτούν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, όταν ο Φλωρένσκυ επιχειρεί να θεμελιώσει την αλήθεια της γεωκεντρικής κοσμοθεώρησης του Μεσαίωνα στη Θεία Κωμωδία του Δάντη, αλλά και την ύπαρξη των πλατωνικών ιδεών με τη βοήθεια της θεωρίας της σχετικότητας. Στο βιβλίο του για τα Μιγαδικά μεγέθη στη γεωμετρία (1922) αναφέρεται στους φανταστικούς αριθμούς, νεύοντας έτσι προς την κατεύθυνση μιας μη ορθολογικής λογικής της ασυνέχειας που υπονομεύει κάθε αξίωση των φορμαλιστικών συστημάτων για πληρότητα. Στα όρια μεταξύ γης και ουρανού, τα οποία είναι και τα παλαιά όρια του κόσμου του Πτολεμαίου, η κίνηση ενός σώματος ισοδυναμεί με την ταχύτητα του φωτός. Σύμφωνα με τη θεωρία της σχετικότητας, η διαστολή του σώματος είναι ίση με το μηδέν, η δε μάζα του τείνει προς το άπειρο. Το σώμα απολύει τη γήινη φύση του και μεταβαίνει στην αιωνιότητα των ιδεατών πραγμάτων, αποκτώντας με τον τρόπο αυτόν απόλυτη σταθερότητα.

H αντιπαράθεση του Φλωρένσκυ με τον πολιτισμό της Δύσης δεν σταματά με την κριτική της ευκλείδειας γεωμετρίας και της αναγεννησιακής προοπτικής, αλλά προεκτείνεται και στη θεολογία και στην τέχνη της Δύσης.

Ο Φλωρένσκυ αντιστέκεται με όλες του τις δυνάμεις στον εκσυγχρονισμό της ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας και στη συμφιλίωσή της με τις φιλελεύθερες ή απελευθερωτικές τάσεις της εποχής του, αισθανόμενος ότι μέσω τέτοιων πολιτικών πρακτικών απειλείται η ριζική της ετερότητα και η απόλυτη αξίωσή της για πνευματικότητα. Τη στιγμή που η πλειονότητα των ρώσων διανοουμένων επιχειρεί να απελευθερώσει το πνεύμα της ανατολικής Ορθοδοξίας από το γράμμα της λατρείας, ο Φλωρένσκυ επιμένει στην ταυτότητα πνεύματος και γράμματος. H θρησκευτική λατρεία δεν «εκφράζει» κάτι που θα μπορούσε κάλλιστα να εκφραστεί και με άλλο τρόπο· είναι ταυτόσημη με το νόημα που κοινωνεί. Παραδόξως, ο Φλωρένσκυ αναπτύσσει την επιχειρηματολογία του μέσα από έναν ερμηνευτικό ορίζοντα που κατανοεί το σημείο, τη γλώσσα και την εικόνα σε συμφωνία με τα αισθητικά προγράμματα της ευρωπαϊκής πρωτοπορίας. Το σημείο θεμελιώνεται πρωτίστως στην υλικότητά του, από όπου έλκει και την αυτονομία του. H λέξη, η εικόνα και το τελετουργικό συνιστούν υλικά πράγματα και υλικές διαδικασίες που δεν είναι δυνατόν να αναχθούν στη δομή της υποκειμενικής έκφρασης. Απευθυνόμενος στους αγιογράφους, γράφει χαρακτηριστικά: «Ομως δεν είσαστε εσείς που προσφέρετε στα ιλαρά μάτια μας αυτές τις ζώσες ιδέες... · αυτό που κάνατε είναι να παραμερίσετε τα εμπόδια που έκρυβαν το φως τους... Χάρη σε σας βλέπουμε τώρα τι δεν είναι πια δικό σας έργο, αλλά η ύπαρξη η απόλυτα πραγματική αυτών των Προσώπων». H εικόνα δεν αποτελεί λοιπόν μια αναπαράσταση, ένα ομοίωμα του εσωτερικά βιωμένου κόσμου, αλλά το «άνοιγμα» ενός «παραθύρου» προς το πλατωνικό-χριστιανικό φως της ίδιας της αλήθειας. Μεταμορφώνοντας το πλαίσιό της σε παράθυρο η εικόνα ανοίγει έναν δίαυλο επικοινωνίας μεταξύ του ορατού και του αόρατου κόσμου. Μέσα από το άνοιγμά της συντελείται το θαύμα της ενόρασης, η αλήθεια τίθεται εν τω έργω.



Πέραν των διακρίσεων



Βέβαια, η υπεράσπιση της υλικότητας και της αυτονομίας των σημείων (σημαίνον) και των εικόνων χαρακτηρίζει ως στάση ολόκληρη τη δυτική πρωτοπορία, η οποία επιχειρεί να υπερβεί, μέσω της αφαίρεσης ή της ακραίας έκφρασης, τις αντινομίες της παραδοσιακής αναπαράστασης. Ο Φλωρένσκυ, αντιθέτως, υποστηρίζει την παράδοση ως υλικό σύστημα της γλώσσας και της εικόνας και όχι ως ιδεαλιστικό σύστημα των περιεχομένων (σημαινόμενο). Αγωνίζεται, δηλαδή, με πρωτοποριακά μέσα για τη διάσωση και την αποκατάσταση της παράδοσης. Προς επίρρωση των παραπάνω, ενώ κάποιοι βλέπουν σε αυτόν έναν «Πασκάλ της εποχής μας», άλλοι τον θεωρούν έναν «μεταμοντέρνο στοχαστή avant la lettre». Οπως και αν έχει το πράγμα, ο Φλωρένσκυ είναι μια από τις πλέον πολυσχιδείς προσωπικότητες της Ρωσίας του 20ού αιώνα και η μονόπλευρη αναγωγή του σε λάτρη της προνεωτερικότητας αποτελεί μάλλον μια υποβάθμιση της πνευματικής του πολυπλοκότητας παρά μια ένδειξη της «αγιότητάς» του. H επιλεκτική ακρόαση του αποκαλυπτικού τόνου, που όντως ηχεί μέσα από τα κείμενά του, και η συνειδητή ή ασυνείδητη παράλειψη των άλλων όψεων του έργου του, που αφορούν σε αισθητικά ή μαθηματικά προβλήματα κοινά τόσο σε Δυτικούς όσο και σε πνευματοκρατούμενους και μυστικιστές εξ Ανατολής, αποτελούν όχι μόνο ρητορικό σχήμα, αλλά και επιτελεστικό ενέργημα που υπονομεύει την πολλαπλότητα των κειμένων του.

Τελικά, η απόπειρα ενός συγγραφέα να αντιταχθεί στον δυτικό πολιτισμό τον εγγράφει βαθύτερα μέσα στον χώρο που θέλει να εγκαταλείψει. Υπό αυτό το πρίσμα ο λόγος, η γλώσσα του Φλωρένσκυ δεν είναι διόλου αντιδυτική. Αλλωστε, μια δίκαιη ανάγνωση των κειμένων του οφείλει να αποδεχτεί όχι μόνο τη δεδηλωμένη πρόθεση του συγγραφέα, αλλά και τον τρόπο της επιχειρηματολογίας του. Τα βιβλία του H αντίστροφη προοπτική (1914) και Το εικονοστάσι (1922) μπορούν λοιπόν να αναγνωστούν χωρίς να «προδίδουν» τον συγγραφέα τους, μέσα από τη μοντέρνα εμπειρία του κυβισμού, του φουτουρισμού ή ακόμη καλύτερα του σουπρεματισμού, όπως κατέδειξε ήδη το 1985 ο συγγραφέας της Εικόνας του Νόμου, ιταλός φιλόσοφος Μάσιμο Κατσιάρι. Επίσης, μπορεί κανείς να αναγνώσει στο τελετουργικό της Ανατολικής Εκκλησίας, στο οποίο εντάσσεται και η εικόνα, μια τάση προς το ολοκληρωμένο έργο τέχνης (Gesamtkunstwerk), όπως αυτό υλοποιείται σε ένα μεγάλο μέρος των καλλιτεχνικών πρωτοποριών.



Διονύσης Καββαθάς (λέκτορας Φιλοσοφίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 28-09-2003