Ο άνθρωπος ο έρωτας και η μουσική

«Η μουσική δεν είναι μόνο ένα ηχητικό παιχνίδι ή ένα απλό σύμπλεγμα ήχων, αντιθέτως έχει μια σημαντική ψυχική, πνευματική και κοινωνική υπόσταση. Δεν δημιουργείται ούτε στα σύννεφα ούτε στον πύργο από ελεφαντοστούν, αλλά συνθέτεται, αυτοσχεδιάζεται και ερμηνεύεται από ανθρώπους και για ανθρώπους». Με αυτά τα θεωρήματα εγκαινιάζει ο συγγραφέας την αγόρευσή του για μια «ανθρωπιστική μουσική». Ξεκινώντας από το ερώτημα της εν γένει σημασίας της μουσικής και βασιζόμενος σε νέες διαπιστημονικές έρευνες εξετάζει στο πρώτο μέρος του βιβλίου τα κύρια δεδομένα μιας «ανθρωπιστικής μουσικής»: τα δυνατότερα συναισθήματα, μουσικά πορτρέτα, την κοινωνική διάσταση της μουσικής, αστρολογικά θέματα και πολυπολιτιστικά φαινόμενα.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Κωνσταντίνος Φλώρος είναι μάλλον άγνωστος στο ελληνικό κοινό· πρόκειται ωστόσο για έναν από τους σημαντικότερους Ελληνες μουσικολόγους στην Ευρώπη (μετά τον αείμνηστο, εξίσου ξεχασμένο εδώ, Θρασύβουλο Γεωργιάδη). Γεννημένος το 1930 στη Θεσσαλονίκη, όπου σπούδασε αρχικά νομικά και μουσική, με μακροχρόνιες σπουδές σύνθεσης και διεύθυνσης ορχήστρας, ιστορίας της τέχνης, φιλοσοφίας και ψυχολογίας στη Βιέννη, τακτικός καθηγητής από το 1967 έως το 1997 στην έδρα της μουσικολογίας του Πανεπιστημίου του Αμβούργου (όπου και ζει), μέλος πολλών μουσικολογικών εταιρειών σήμερα σε ολόκληρο τον κόσμο, ασχολήθηκε ακόμα με τη βυζαντινή μουσική και αποκρυπτογράφησε παλαιές βυζαντινές και σλαβικές σημειογραφίες. Εχει δημοσιεύσει δεκάδες ειδικά άρθρα πάνω στον Mozart, στον Beethoven, στον Bruckner και στον Alban Berg και δύο εκτενέστερους τόμους (στον εκδοτικό οίκο Arche) πάνω στον Brahms και τον Mahler. Το τρίτο βιβλίο του (δημοσιευμένο στα γερμανικά το 2000) είναι και το πρώτο που μεταφράζεται στα ελληνικά σήμερα, από τις εκδόσεις «Νεφέλη»: ικανοποιητική επιλογή για μια ευρύτερη γνωριμία με τη σκέφη του Κ. Φλώρου, δεδομένου ότι παρουσιάζει συγκριτικά μεγαλύτερο εύρος ενδιαφερόντων και, όπως φαίνεται, έχει σχεδιαστεί ως πνευματική διαθήκη του συγγραφέα του.

Ο Κωνσταντίνος Φλώρος εκθέτει λοιπόν εδώ τη συνολική άποψή του για τη μουσική, και όπως φαίνεται ήδη από τον τίτλο, η άποψη αυτή εντάσσεται αποφασισμένα στην ουμανιστική παράδοση. Από την εποχή τουλάχιστον του Monteverdi έως τα μέσα του δέκατου ένατου αιώνα η ευρωπαϊκή μουσική, όπως και όλες οι αναπτυσσόμενες «τέχνες», συντάχθηκε με το αναγεννησιακό και διαφωτιστικό ανθρωπιστικό ιδεώδες: αυτοκατανοούμενη ως έκφραση της ιδιοφυΐας ενός ατομικού δημιουργού, έθετε ως έργο της την αναπαράσταση ανθρώπινων συγκινήσεων και παθών και προσπαθούσε να δώσει αισθητικές λύσεις σε μια σειρά από αντινομίες του σύγχρονου υποκειμένου -λόγος και συναίσθημα, παγανιστική αισθησιοκρατία και χριστιανική ευσέβεια, δεσμευτικότητα του κανόνα και εκφραστική ελευθερία, ατομικισμός και κοινότητα. Από το δεύτερο ήμισυ του δέκατου ένατου αιώνα, ωστόσο, το ύφος των αισθητικών αξιολογήσεων μεταβάλλεται δραστικά: παίρνοντας ως ορόσημο τον Wolfflin στα εικαστικά και τον Eduard Hanslick στη μουσικολογία, παρατηρούμε μια αντι-υποκειμενική στροφή, μια αποδέσμευση από τη «δημιουργική ιδιοφυΐα» και δυσπιστία απέναντι στα συγκινησιακά περιεχόμενα, προκειμένου να μελετηθούν τα έργα ως «κλειστές», αυτοτελείς μορφές με ιδιάζοντες κατασκευαστικούς νόμους. Μιλάμε για «απόλυτη μουσική» και για «καθαρή ποίηση», ενώ ο «νεοκλασικισμός» των αρχών του εικοστού αιώνα αναπτύσσεται ως πολεμικό πρόγραμμα εναντίον οιασδήποτε ιδέας «έκφρασης» στην τέχνη, και ειδικότερα στη μουσική. Αν εδώ φαίνεται ήδη μια δεσπόζουσα τάση στον εικοστό αιώνα, συνδεόμενη με τον επιστημονικό θετικισμό και με την παράλυση της ατομικότητας ανάμεσα στους ωμούς καταναγκασμούς της βιομηχανικής αλυσίδας και του γραφειοκρατικού κράτους, ο Κ. Φλώρος εμφανίζεται μάλλον σαν καθυστερημένος υπερασπιστής τού εν τω μεταξύ φθαρμένου ουμανισμού: μια διαμαρτυρία ενάντια στο πνεύμα της εποχής, όπως λέμε, και αυτό δίνει την ουσιαστική αξία στο εγχείρημά του.

Για να το πούμε προγραμματικά, από το έργο του λείπει μια εγρήγορη κοινωνιολογική και πολιτική ανάλυση, αυτό που εντυπωσιάζει ας πούμε στη μουσικολογική σκέψη του Adornο, χωρίς ωστόσο να μειώνεται κατά τίποτα η δραστικότητα των αναλύσεών του στο πεδίο που πραγματικά επιλέγει να εστιαστεί: την ψυχολογική σφαίρα. Με ουσιώδη γνώση της ιστορίας των υπόλοιπων τεχνών αλλά και της σχετικής φιλολογίας, προπάντων μέσω μιας εντυπωσιακά στενής συναναστροφής με το μουσικό υλικό, τα καθαυτό μουσικά γεγονότα, θα διαβάσει προσεκτικά όλη τη νεότερη μουσική σαν μια ηχητική γραμματική για την άρθρωση ενός μεγάλου φάσματος ανθρώπινων παθών και συγκινήσεων. Θα παρουσιάσει διδακτικά τις διαδοχικές γραφές της αγάπης και του μίσους, της χαράς και της μελαγχολίας από την μπαρόκ όπερα μέχρι τον Beethoven· μια ολόκληρη σειρά μουσικών χαρακτήρων από τον Couperin έως τον Mussorgski και την αυτοπροσωπογραφία τού Schostakowitsch· τη θεματοποίηση του ίδιου του απελευθερωτικού έργου της μουσικής από τον Mozart μέχρι τις μοντέρνες επεξεργασίες του μύθου του Ορφέα και, μ' έναν ιδιαίτερο τρόπο, στο έργο του σύγχρονου συνθέτη Karl Amadeus Hartmann. Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου θα παρακολουθήσει ειδικά τις μεταμορφώσεις του έρωτα μέσα στην εξέλιξη της ευρωπαϊκής μουσικής, ρίχνοντας διαρκώς πλάγιες ματιές στη ζωγραφική, στη λογοτεχνία και στα γραπτά των φιλοσόφων: οι ερωτικές σκηνές στο μουσικό θέατρο του Mozart, η «τρυφερή» ενόργανη μουσική από τον Bach μέχρι τον Beethoven, οι λυρικές εκμυστηρεύσεις του Shchumann, η μυθολογία του υπερκόσμιου λυτρωτικού έρωτα στον Wagner, η ταύτιση έρωτα και θανάτου ειδικά στο «Τριστάνος και Ιζόλδη» και η ερωτική ψυχοπαθολογία στη «Σαλώμη» του Strauss, μέχρι την απομυθοποίηση του έρωτα σε έργα σύγχρονα όπως του Debussy, του Bartόk, του Hindemith και του Berg, φωτίζονται χάρη σε μια έξοχα διορατική μετάβαση από την ψυχολογική ανάλυση και το συνοδευτικό μύθο στην αυστηρά μουσικολογική έκθεση του υλικού.

Ο Κωνσταντίνος Φλώρος θα ακολουθήσει την ευρωπαϊκή μουσική έως τις πολύ σύγχρονες περιπέτειές της. Θα ενδιαφερθεί για τις κοσμολογικές συστοιχίες που αναζήτησαν συνθέτες όπως ο Gustav Holst με το έργο του «Οι πλανήτες» ή ο Karlheinz Stockhausen με το «Ζωδιακό κύκλο», για τις γόνιμες ωσμώσεις ανάμεσα σε ευρωπαϊκή μουσική και εξω-ευρωπαϊκές μουσικές παραδόσεις, θα επισημάνει τα αδιέξοδα του σειραϊκού συστήματος αλλά και των προσπαθειών για μια «παγκόσμια μουσική», θα δυσπιστεί τέλος απέναντι στη χρήση ηλεκτρονικών μέσων και θα αναζητεί τα τελευταία ίχνη ενός στρατευμένου ανθρωπισμού σε πολιτικοποιημένα έργα όπως του Maderna και του Louigi Nono. Αν ο ψυχολογισμός του μπορεί να φανεί κάπως παλαιομοδίτικος, η άτεγκτη συνέπεια των μουσικολογικών του αναλύσεων όχι μόνο αποζημιώνει σαν μια σπάνια εκπαιδευτική εμπειρία, αλλά κι επαναφέρει εκείνο το οποίο ονομαστικά λείπει απ' αυτή την «ουσιολογική», όπως θα λέγαμε, αντιμετώπιση του ανθρώπινου ψυχισμού: την ανυπέρβατη ιστορικότητά του, μέσ' από τον καθρέφτη της ουσιώδους ιστορικότητας του έργου.



ΦΩΤΗΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 17/10/2003