0
Your Καλαθι
Το μέτρο της κραυγής μας
Περιγραφή
ΚΡΙΤΙΚΗ
Κοντεύοντας να συμπληρώσει μια πεντηκονταετία στην ποίηση, ο Νίκος Φωκάς συνεχίζει σταθερά την ανοδική του πορεία από συλλογή σε συλλογή την ώρα που οι περισσότεροι της γενιάς του έχουν περάσει από καιρό (ο καθένας για τους δικούς του, προφανώς, λόγους) στη σιωπή. Δεν θα ήταν υπερβολή να πω ότι ο Φωκάς δεν έχει λάβει από την κριτική το μερίδιο που όντως του αναλογεί, κι ότι η δουλειά του έχει σχολιαστεί ελάχιστα σε σχέση με τα έργα άλλων ομοτέχνων του (πάντα, εννοείται, της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς), χωρίς παρ' όλα αυτά να βαραίνει στο παραμικρό λιγότερο από εκείνα.
Αυτόνομες συνθέσεις
Το Μέτρο της κραυγής μας είναι το δωδέκατο ποιητικό βιβλίο του Φωκά (υπάρχουν ακόμη το έμμετρο αφηγηματικό ποίημα Παρτούζα ή Ενα κλείσιμο του ματιού, 1991, καθώς και το πεζό παραμύθι Το κάλεσμα της αλεπούς, επίσης 1991), και έχει την εξής ασυνήθη δομή: αποτελείται από είκοσι οκτώ, παντελώς ανεξάρτητα μεταξύ τους ποιήματα, το καθένα εκ των οποίων διηγείται την ιστορία του στον αποκλειστικά δικό του χώρο, χρόνο και τόνο, δίχως να θυμίζει σε τίποτε ό,τι προηγείται ή ό,τι ακολουθεί. Τι ακριβώς κάνει, ωστόσο, ο Φωκάς εν προκειμένω; Αλλάζει μάσκες, δείχνοντας την επινοητική του ευχέρεια και τις μεγάλες δυνατότητες μιας ούτως ή άλλως εξαιρετικά πλαστικής γκάμας; Πηγαίνει πέρα από το στιλιστικό παιχνίδι, επιδιώκοντας να δώσει ένα σύνολο το οποίο συστεγάζει με δαιμόνιο τρόπο τις επιμέρους αυτόνομες συνθέσεις του; 'Η, τέλος, κινείται σε μιαν από σκοπού τεθλασμένη γραμμή, ζητώντας από τον αναγνώστη να μη μειώσει ούτε στιγμή την προσοχή του σε όλο το μήκος της ανάπτυξής της;
Θα έλεγα πως και οι τρεις αυτές υποθέσεις μπορεί να ισχύσουν εξ ίσου. Εξομολογητικός και υποκειμενικός, αφηγηματικός και μνημονικός, δραματικός και φοβικός, σαρκαστικός και ειρωνικός, παρατηρητής και ερμηνευτής ή σκηνοθέτης και πρωταγωνιστής, μιλώντας άλλοτε σε πρώτο και άλλοτε σε τρίτο ενικό πρόσωπο, και κρυμμένος κάθε τόσο πίσω από ένα καινούργιο προσωπείο, ο ποιητής φέρνει με κάθε άνεση στην επιφάνεια τις εκπληκτικές ζυμώσεις που έχουν γίνει στο εργαστήριό του, χωρίς να αφήνει ποτέ να φανεί έστω και το παραμικρό ίχνος του κατασκευαστικού του μόχθου. Κι οι περισσότεροι ξέρουμε πολύ καλά πόσο ταλέντο, αλλά και πόση επίπονη εργασία απαιτεί στην ποίηση ένα τέτοιο, προσεγμένο ώς την τελευταία του λεπτομέρεια, αποτέλεσμα.
Ενα ποίημα, ένας κόσμος
Κάθε ποίημα του Φωκά στο Μέτρο της κραυγής μας, είναι, καθώς το 'χουμε κιόλας καταλάβει, η είσοδος σε ένα διαφορετικό κόσμο. Κι ιδού, διαμιάς, για να συνεννοηθούμε επί του συγκεκριμένου, οι κόσμοι του ποιητή, όπως ξετυλίγονται ο ένας μετά τον άλλο στις σελίδες του: τα χρόνια της παιδικής ηλικίας και ο ώριμος μηρυκασμός τους (μέσω ποικίλων φαντασιακών παλινδρομήσεων), η ανάγκη για θέωση εν απουσία του θείου, η έντονη, βιωματική ανάμνηση μιας οργανικής κοινότητας η οποία έχει προ πολλού τα ενοποιητικά χαρακτηριστικά της, ο θρίαμβος και η πτώση του έρωτα, η τυραννική επιμονή της μνήμης σε μιαν εποχή που επείγεται να απομακρυνθεί από οιοδήποτε παρελθόν, η ισχυρή, αλλά πρακτικά μάταιη αίσθηση των πάσης φύσεως ταξικών, κοινωνικών και πολιτικών διαφορών, το βάρος της ανέκκλητης μοναξιάς μέσα σε έναν καθ' ολοκληρίαν απαξιωμένο περίγυρο, ο οποίος αυτόχρημα μετατρέπει τη μοναχική στάση σε υψηλό ηθικό μέγεθος, η σύγκρουση των αδιάγνωστων υποσχέσεων του μέλλοντος με την κούραση και τη φθορά του παρόντος, οι πολλαπλές φωνές της αλήθειας και του ψεύδους, η εκ των ένδον υπονόμευση της καλλιτεχνικής ταυτότητας και, πάνω απ' όλα, η χαίνουσα άβυσσος και το απλήρωτο κενό της ανθρώπινης ύπαρξης:
Ω εσείς φτωχοί θαμώνες αιθουσών κονσέρτων, σας παρατηρώ
Την ώρα που αφουγκράζεστε μια σύνθεση στο πιάνο
Απάνω στους βραχίονες του καθίσματος να ψευτοπαίζετε
Με πονεμένα δάχτυλα σκεβρά κι αρθριτικά
Μιμούμενοι, ω δυστυχισμένοι, τον σπουδαίο σολίστα στη σκηνή
'Η πίσω απ' τον σολίστα τον διάσημο συνθέτη
Να ψευτοπαίζετε τη μελωδία ή να κρατάτε τον ρυθμό
Με το κεφάλι ή με το πόδι, σάμπως να διευθύνετε.
Τι ματαιωμένοι αλήθεια σολίστες ή συνθέτες είμαστε όλοι μας
Τι ματαιωμένοι στην πραγματικότητα εραστές
- Παρά τους τόσους έρωτες που πιθανό να 'χουμε ζήσει-
Ματαιωμένοι, αλλ' όχι και παραιτημένοι, παίζοντας
Ως τα βαθιά μας γηρατειά στα μπράτσα του καθίσματος
'Η και το ξύλο ακόμα του τελευταίου μας κρεβατιού την ίδια μελωδία
Σαν ανταπόκριση σ' ένα ανεκπλήρωτο όνειρο
Απάνω σε μιαν ύλη που δεν απαντάει στα δάχτυλά μας
Το ποίημα που μόλις παρέθεσα μας δίνει πάραυτα και μια πολύ σαφή ιδέα για τη γενική μέθοδο εργασίας του Φωκά: αποδραματοποιημένος και εγγενώς αντιλυρικός λόγος, μακρά και κατά στάδια ανάπτυξη του ποιητικού μύθου (χωρίς να διαφαίνεται για μεγάλο διάστημα ο πυρήνας του), ρεαλιστική και κάθε άλλο παρά υπερβατική ή συμβολική εικονοποιία, εκ συστήματος αποφυγή της υποβλητικής ή της υπαινικτικής ατμόσφαιρας και, εν κατακλείδι, αιφνίδια αποκάλυψη του κεντρικού μηνύματος, το οποίο με όσα τόσο σοφά έχουν προηγηθεί βρίσκει αμέσως το συγκινησιακό του αντίκρισμα. Θα χρειαστεί, κλείνοντας, να το ξαναπώ: δεν δουλεύουν πολλοί σαν τον Φωκά στη συντεχνία, και τα ποιητικά του βιβλία θα πρέπει να τα λογαριάσουμε, όπως κι αν τα κοιτάξουμε ή αν τα ζυγίσουμε, σαν σπάνια, ακριβά και πολύτιμα δώρα.
ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 26/01/2001
ΚΡΙΤΙΚΗ
Ο Νίκος Φωκάς με τη συλλογή του Το μέτρο της κραυγής μας πηγαίνει ένα βήμα πιο πέρα: το δικό του τοπίο είναι μια «παγωμένη» ασπρόμαυρη εικόνα, άνθρωποι δεν υπάρχουν, η κίνηση ελάχιστη μόνο κάτι σύννεφα πηγαινοέρχονται, «σύμβολα του καθημερινού και του ίδιου» και το φως συγκεντρωμένο στο δωμάτιο του ποιητή. Από τον κλειστό, αδιαπέραστο χώρο του συνθέτει ιστορίες, ποιήματα, με έντονο το αφηγηματικό στοιχείο, για ό,τι καθημερινό κινεί το ενδιαφέρον του ή ακόμη και για κάποιο γεγονός της παιδικής ηλικίας που επανέρχεται βασανιστικά στη μνήμη. Πού και πού νύξεις για το σκηνικό της εποχής του, σαν υποφωτισμένο φιλμάκι, μας διαβεβαιώνουν ότι ευτυχώς δεν γράφει ερήμην της Ιστορίας. Οπως πολύ σωστά είχε παρατηρήσει το 1974 ο Βασίλης Καραβίτης, «στα ποιήματα του Φωκά ζούμε την προσωπική περιπέτεια του ποιητή, αλλά σάμπως μετά τη σύγκρουσή του με τον κόσμο...». Η «περιπέτεια» λοιπόν αυτή, που ξεκινά ουσιαστικά από τη συλλογή Προβολή πάνω σε γαλάζιο το 1972 και κορυφώνεται με τη συλλογή Στον ποταμό Κολύμα το 1997, μοιάζει να τερματίζεται «στου δωματίου το περιβάλλον», όπου «ακόμα πάνω στο τραπέζι διπλής ζωής κατάλοιπο / μια γραφομηχανή, θαρρείς αποκεφαλισμένη». Αλλά αυτή η «αποκεφαλισμένη γραφομηχανή» είναι άραγε ικανή να μεταδώσει με την ανάλογη ένταση το... μέτρο της κραυγής του; Πολλές φορές, διαβάζοντας και ξαναδιαβάζοντας το βιβλίο, σχημάτισα την εντύπωση πως ο ποιητής δεν θέλει να φθάσει «στη σκοτεινή ρίζα της κραυγής». Με άλλα λόγια, οι στίχοι του, παρ' ότι γλωσσικά αρτιότατοι, δεν εισχωρούν στο συλλογικό υποσυνείδητο, δεν αρδεύονται πάντα από το «αίμα» της κοινής εμπειρίας και αυτό έχει ως αποτέλεσμα μια συγκίνηση μάλλον «παγωμένη». Οπως π.χ. στο ποίημα «Σιωπή», όπου ο ενικός αριθμός παραμένει ως την τελευταία στροφή αποτρέποντας τελικά την ταύτιση με το πένθος του δημιουργού. Θα μπορούσε βεβαίως κάποιος να ισχυριστεί ότι αυτό είναι σκόπιμο, πως αποβλέπει σε μια «ασυγκίνητη και ουδέτερη έκφραση», όπως έλεγε ο Σεφέρης για τον Καβάφη, μια τέτοια όμως προσπάθεια για να ευοδωθεί απαιτεί μεγαλύτερες «δόσεις» λεκτικής ειρωνείας.
ΝΙΚΟΣ ΔΑΒΒΕΤΑΣ
ΤΟ ΒΗΜΑ, 18-11-2001
Κοντεύοντας να συμπληρώσει μια πεντηκονταετία στην ποίηση, ο Νίκος Φωκάς συνεχίζει σταθερά την ανοδική του πορεία από συλλογή σε συλλογή την ώρα που οι περισσότεροι της γενιάς του έχουν περάσει από καιρό (ο καθένας για τους δικούς του, προφανώς, λόγους) στη σιωπή. Δεν θα ήταν υπερβολή να πω ότι ο Φωκάς δεν έχει λάβει από την κριτική το μερίδιο που όντως του αναλογεί, κι ότι η δουλειά του έχει σχολιαστεί ελάχιστα σε σχέση με τα έργα άλλων ομοτέχνων του (πάντα, εννοείται, της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς), χωρίς παρ' όλα αυτά να βαραίνει στο παραμικρό λιγότερο από εκείνα.
Αυτόνομες συνθέσεις
Το Μέτρο της κραυγής μας είναι το δωδέκατο ποιητικό βιβλίο του Φωκά (υπάρχουν ακόμη το έμμετρο αφηγηματικό ποίημα Παρτούζα ή Ενα κλείσιμο του ματιού, 1991, καθώς και το πεζό παραμύθι Το κάλεσμα της αλεπούς, επίσης 1991), και έχει την εξής ασυνήθη δομή: αποτελείται από είκοσι οκτώ, παντελώς ανεξάρτητα μεταξύ τους ποιήματα, το καθένα εκ των οποίων διηγείται την ιστορία του στον αποκλειστικά δικό του χώρο, χρόνο και τόνο, δίχως να θυμίζει σε τίποτε ό,τι προηγείται ή ό,τι ακολουθεί. Τι ακριβώς κάνει, ωστόσο, ο Φωκάς εν προκειμένω; Αλλάζει μάσκες, δείχνοντας την επινοητική του ευχέρεια και τις μεγάλες δυνατότητες μιας ούτως ή άλλως εξαιρετικά πλαστικής γκάμας; Πηγαίνει πέρα από το στιλιστικό παιχνίδι, επιδιώκοντας να δώσει ένα σύνολο το οποίο συστεγάζει με δαιμόνιο τρόπο τις επιμέρους αυτόνομες συνθέσεις του; 'Η, τέλος, κινείται σε μιαν από σκοπού τεθλασμένη γραμμή, ζητώντας από τον αναγνώστη να μη μειώσει ούτε στιγμή την προσοχή του σε όλο το μήκος της ανάπτυξής της;
Θα έλεγα πως και οι τρεις αυτές υποθέσεις μπορεί να ισχύσουν εξ ίσου. Εξομολογητικός και υποκειμενικός, αφηγηματικός και μνημονικός, δραματικός και φοβικός, σαρκαστικός και ειρωνικός, παρατηρητής και ερμηνευτής ή σκηνοθέτης και πρωταγωνιστής, μιλώντας άλλοτε σε πρώτο και άλλοτε σε τρίτο ενικό πρόσωπο, και κρυμμένος κάθε τόσο πίσω από ένα καινούργιο προσωπείο, ο ποιητής φέρνει με κάθε άνεση στην επιφάνεια τις εκπληκτικές ζυμώσεις που έχουν γίνει στο εργαστήριό του, χωρίς να αφήνει ποτέ να φανεί έστω και το παραμικρό ίχνος του κατασκευαστικού του μόχθου. Κι οι περισσότεροι ξέρουμε πολύ καλά πόσο ταλέντο, αλλά και πόση επίπονη εργασία απαιτεί στην ποίηση ένα τέτοιο, προσεγμένο ώς την τελευταία του λεπτομέρεια, αποτέλεσμα.
Ενα ποίημα, ένας κόσμος
Κάθε ποίημα του Φωκά στο Μέτρο της κραυγής μας, είναι, καθώς το 'χουμε κιόλας καταλάβει, η είσοδος σε ένα διαφορετικό κόσμο. Κι ιδού, διαμιάς, για να συνεννοηθούμε επί του συγκεκριμένου, οι κόσμοι του ποιητή, όπως ξετυλίγονται ο ένας μετά τον άλλο στις σελίδες του: τα χρόνια της παιδικής ηλικίας και ο ώριμος μηρυκασμός τους (μέσω ποικίλων φαντασιακών παλινδρομήσεων), η ανάγκη για θέωση εν απουσία του θείου, η έντονη, βιωματική ανάμνηση μιας οργανικής κοινότητας η οποία έχει προ πολλού τα ενοποιητικά χαρακτηριστικά της, ο θρίαμβος και η πτώση του έρωτα, η τυραννική επιμονή της μνήμης σε μιαν εποχή που επείγεται να απομακρυνθεί από οιοδήποτε παρελθόν, η ισχυρή, αλλά πρακτικά μάταιη αίσθηση των πάσης φύσεως ταξικών, κοινωνικών και πολιτικών διαφορών, το βάρος της ανέκκλητης μοναξιάς μέσα σε έναν καθ' ολοκληρίαν απαξιωμένο περίγυρο, ο οποίος αυτόχρημα μετατρέπει τη μοναχική στάση σε υψηλό ηθικό μέγεθος, η σύγκρουση των αδιάγνωστων υποσχέσεων του μέλλοντος με την κούραση και τη φθορά του παρόντος, οι πολλαπλές φωνές της αλήθειας και του ψεύδους, η εκ των ένδον υπονόμευση της καλλιτεχνικής ταυτότητας και, πάνω απ' όλα, η χαίνουσα άβυσσος και το απλήρωτο κενό της ανθρώπινης ύπαρξης:
Ω εσείς φτωχοί θαμώνες αιθουσών κονσέρτων, σας παρατηρώ
Την ώρα που αφουγκράζεστε μια σύνθεση στο πιάνο
Απάνω στους βραχίονες του καθίσματος να ψευτοπαίζετε
Με πονεμένα δάχτυλα σκεβρά κι αρθριτικά
Μιμούμενοι, ω δυστυχισμένοι, τον σπουδαίο σολίστα στη σκηνή
'Η πίσω απ' τον σολίστα τον διάσημο συνθέτη
Να ψευτοπαίζετε τη μελωδία ή να κρατάτε τον ρυθμό
Με το κεφάλι ή με το πόδι, σάμπως να διευθύνετε.
Τι ματαιωμένοι αλήθεια σολίστες ή συνθέτες είμαστε όλοι μας
Τι ματαιωμένοι στην πραγματικότητα εραστές
- Παρά τους τόσους έρωτες που πιθανό να 'χουμε ζήσει-
Ματαιωμένοι, αλλ' όχι και παραιτημένοι, παίζοντας
Ως τα βαθιά μας γηρατειά στα μπράτσα του καθίσματος
'Η και το ξύλο ακόμα του τελευταίου μας κρεβατιού την ίδια μελωδία
Σαν ανταπόκριση σ' ένα ανεκπλήρωτο όνειρο
Απάνω σε μιαν ύλη που δεν απαντάει στα δάχτυλά μας
Το ποίημα που μόλις παρέθεσα μας δίνει πάραυτα και μια πολύ σαφή ιδέα για τη γενική μέθοδο εργασίας του Φωκά: αποδραματοποιημένος και εγγενώς αντιλυρικός λόγος, μακρά και κατά στάδια ανάπτυξη του ποιητικού μύθου (χωρίς να διαφαίνεται για μεγάλο διάστημα ο πυρήνας του), ρεαλιστική και κάθε άλλο παρά υπερβατική ή συμβολική εικονοποιία, εκ συστήματος αποφυγή της υποβλητικής ή της υπαινικτικής ατμόσφαιρας και, εν κατακλείδι, αιφνίδια αποκάλυψη του κεντρικού μηνύματος, το οποίο με όσα τόσο σοφά έχουν προηγηθεί βρίσκει αμέσως το συγκινησιακό του αντίκρισμα. Θα χρειαστεί, κλείνοντας, να το ξαναπώ: δεν δουλεύουν πολλοί σαν τον Φωκά στη συντεχνία, και τα ποιητικά του βιβλία θα πρέπει να τα λογαριάσουμε, όπως κι αν τα κοιτάξουμε ή αν τα ζυγίσουμε, σαν σπάνια, ακριβά και πολύτιμα δώρα.
ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 26/01/2001
ΚΡΙΤΙΚΗ
Ο Νίκος Φωκάς με τη συλλογή του Το μέτρο της κραυγής μας πηγαίνει ένα βήμα πιο πέρα: το δικό του τοπίο είναι μια «παγωμένη» ασπρόμαυρη εικόνα, άνθρωποι δεν υπάρχουν, η κίνηση ελάχιστη μόνο κάτι σύννεφα πηγαινοέρχονται, «σύμβολα του καθημερινού και του ίδιου» και το φως συγκεντρωμένο στο δωμάτιο του ποιητή. Από τον κλειστό, αδιαπέραστο χώρο του συνθέτει ιστορίες, ποιήματα, με έντονο το αφηγηματικό στοιχείο, για ό,τι καθημερινό κινεί το ενδιαφέρον του ή ακόμη και για κάποιο γεγονός της παιδικής ηλικίας που επανέρχεται βασανιστικά στη μνήμη. Πού και πού νύξεις για το σκηνικό της εποχής του, σαν υποφωτισμένο φιλμάκι, μας διαβεβαιώνουν ότι ευτυχώς δεν γράφει ερήμην της Ιστορίας. Οπως πολύ σωστά είχε παρατηρήσει το 1974 ο Βασίλης Καραβίτης, «στα ποιήματα του Φωκά ζούμε την προσωπική περιπέτεια του ποιητή, αλλά σάμπως μετά τη σύγκρουσή του με τον κόσμο...». Η «περιπέτεια» λοιπόν αυτή, που ξεκινά ουσιαστικά από τη συλλογή Προβολή πάνω σε γαλάζιο το 1972 και κορυφώνεται με τη συλλογή Στον ποταμό Κολύμα το 1997, μοιάζει να τερματίζεται «στου δωματίου το περιβάλλον», όπου «ακόμα πάνω στο τραπέζι διπλής ζωής κατάλοιπο / μια γραφομηχανή, θαρρείς αποκεφαλισμένη». Αλλά αυτή η «αποκεφαλισμένη γραφομηχανή» είναι άραγε ικανή να μεταδώσει με την ανάλογη ένταση το... μέτρο της κραυγής του; Πολλές φορές, διαβάζοντας και ξαναδιαβάζοντας το βιβλίο, σχημάτισα την εντύπωση πως ο ποιητής δεν θέλει να φθάσει «στη σκοτεινή ρίζα της κραυγής». Με άλλα λόγια, οι στίχοι του, παρ' ότι γλωσσικά αρτιότατοι, δεν εισχωρούν στο συλλογικό υποσυνείδητο, δεν αρδεύονται πάντα από το «αίμα» της κοινής εμπειρίας και αυτό έχει ως αποτέλεσμα μια συγκίνηση μάλλον «παγωμένη». Οπως π.χ. στο ποίημα «Σιωπή», όπου ο ενικός αριθμός παραμένει ως την τελευταία στροφή αποτρέποντας τελικά την ταύτιση με το πένθος του δημιουργού. Θα μπορούσε βεβαίως κάποιος να ισχυριστεί ότι αυτό είναι σκόπιμο, πως αποβλέπει σε μια «ασυγκίνητη και ουδέτερη έκφραση», όπως έλεγε ο Σεφέρης για τον Καβάφη, μια τέτοια όμως προσπάθεια για να ευοδωθεί απαιτεί μεγαλύτερες «δόσεις» λεκτικής ειρωνείας.
ΝΙΚΟΣ ΔΑΒΒΕΤΑΣ
ΤΟ ΒΗΜΑ, 18-11-2001
Κριτικές
Δεν βρέθηκαν δημοσιεύσεις
