Στην άλλη ζωή

Από τις δεκατέσσερις σύντομες ιστορίες του μεγάλου συγγραφέα που περιλαμβάνονται σε αυτό το βιβλίο, μόνο δύο δημοσιεύτηκαν πριν από το θάνατό του, κι αυτό γιατί στην πλειοψηφία τους διερευνούν το θέμα της ομοφυλοφιλίας σε μια εποχή που κάτι τέτοιο ήταν αδιανόητο. Γράφοντάς τα, όμως, ο ίδιος προσδοκούσε στη δημοσίευσή τους μετά θάνατον, ώστε να διαβαστούν από τις επόμενες -και με λιγότερες προκαταλήψεις- γενιές. [...]









ΚΡΙΤΙΚΗ




Το έργο του Έντουαρντ Μόργκαν Φόρστερ δεν το γνωρίζουμε επαρκώς. Υπάρχουν κενά και παραλήψεις. Παραδόξως όταν μνημονεύουμε τους άγγλους φιλέλληνες συνήθως τον προσπερνάμε, το πιθανότερο γιατί δεν συγχρωτίστηκε με τους γηγενείς συγγραφείς του Μεσοπολέμου ούτε εκφράστηκε μεγαλόστομα και θαυμαστικά για τον τόπο μας, όπως λ.χ. ο συμπατριώτης του, ο πολύς Λόρενς Ντάρελ. Διακριτική η σχέση του Ε. Μ. Φόρστερ με την Ελλάδα και τους ανθρώπους της, παρέμεινε περισσότερο προσωπική του υπόθεση, όπως η γνωριμία του με τον Καβάφη, στις αρχές του αιώνα, στην Αλεξάνδρεια, και τέσσερις δεκαετίες αργότερα με τον Σεφέρη, στο Κέιμπριτζ.

Τελικά όμως κατέχουμε τα «άσεμνα» γραπτά του. Με τη συλλογή διηγημάτων Στην άλλη ζωή έχουμε μεταφρασμένες όλες πλην μιας τις «σεξουαλικές ιστορίες» του, όπως ο ίδιος τις αποκαλούσε στις επιστολές και στα ημερολόγιά του. Ο Ε. Μ. Φόρστερ πρόλαβε να γιορτάσει και τα ενενηκοστά πρώτα γενέθλιά του, Γενάρη του 1970, άρα είχε όλον τον χρόνο στη διάθεσή του για να τακτοποιήσει και να εκδώσει τα γραπτά του, όπως επίσης και να καταστρέψει κάποια από αυτά. Δημοσίευσε πέντε μυθιστορήματα, τέσσερις συλλογές διηγημάτων, δύο βιογραφίες, ταξιδιωτικές εντυπώσεις και μερικούς τόμους με δοκίμια. Ένα σύνολο που, όπως φαίνεται, αποτελούσε μέρος μόνον της συγγραφικής παραγωγής του. Τα χειρόγραφα που φανερώθηκαν μετά θάνατον υπερέβαιναν κατά πολύ τα ήδη δημοσιευμένα.

Στα κατάλοιπά του βρέθηκαν επιστολές και ημερολόγια, ποιήματα και θεατρικά έργα, δοκίμια αλλά και διηγήματα ολοκληρωμένα ή και ημιτελή. Ακόμη ένα μυθιστόρημα, το Μωρίς, γραμμένο το 1913 και γνωστό ήδη από τότε σε έναν κύκλο φίλων. Ένα πλουσιοπάροχο κληροδότημα προς το Κινγκς Κόλετζ από τον εκλεκτό επίτιμο εταίρο και μόνιμο τρόφιμο, από το 1946, Ε. Μ. Φόρστερ. Καθώς δεν υπήρχε εκπεφρασμένη επιθυμία του ιδίου για τη δημοσίευση ή μη των χειρογράφων του, ήδη από την επομένη του θανάτου του ξεκίνησαν οι εκδόσεις: 1971 - Μωρίς, 1972 - Στην άλλη ζωή, 1980 - μία ακόμη συλλογή διηγημάτων, εκ των οποίων ορισμένα είναι ημιτελή, 1984/1985 - δύο τόμοι με επιλογή από την αλληλογραφία του.

Με αυτές τις εκδόσεις ένα ευρύτερο κοινό ανακάλυψε τις «ιδιόρρυθμες» ερωτικές επιλογές ενός συγγραφέα που υπήρξε ο επιφανέστερος της Αγγλίας κατά το δεύτερο ήμισυ του 20ού αιώνα. Και όπως συμβαίνει συνήθως σε παρόμοιες περιπτώσεις, η φήμη του μάλλον αμαυρώθηκε παρά κέρδισε. Το ομοφυλόφιλο μυθιστόρημά του Μωρίς κρίθηκε σαφώς υποδεέστερο των υπολοίπων, κυρίως των δύο γνωστότερων, του Χάουαρντς Εντ και του τελευταίου Ένα πέρασμα στην Ινδία. Όσο για τα αποκαλούμενα ομοφυλόφιλα διηγήματά του, οι κρίσεις ποικίλλουν. Πάντως δεν ήταν λίγοι εκείνοι που στάθηκαν επικριτικοί. Τη δεκαετία του '70 η ομοφυλοφιλία μπορεί να μη συνιστούσε πλέον αξιόποινη πράξη, όπως τον καιρό που γράφτηκαν τα διηγήματα, όμως εξακολουθούσε να σκανδαλίζει. Γι' αυτό και η απόρριψη, τουλάχιστον της αγγλόφωνης κριτικής, διατυπώθηκε εμμέσως και μάλλον δολίως. Ο Ε. Μ. Φόρστερ δεν κατηγορήθηκε για την ελευθεριότητα του θέματος ούτε για το άσεμνο των περιγραφών αλλά για φυλετικές προκαταλήψεις. Ψόγος πολύ βαρύτερος για κάποιον όπως ο Ε. Μ. Φόρστερ, που αποτέλεσε εν ζωή πρότυπο φιλελεύθερου συγγραφέα.

Αλλά από την εποχή της αγγλικής έκδοσης των «άσεμνων» γραπτών του Ε. Μ. Φόρστερ ως την ελληνική μετάφρασή τους έχουν περάσει μερικές δεκαετίες. Το 1988 μεταφράστηκε το Μωρίς και εφέτος οι «σεξουαλικές ιστορίες» του. Εν έτει 2000, όταν στον επιστημονικό ορίζοντα διαφαίνεται η προοπτική της πλήρους αυτάρκειας ενός ομοφυλόφιλου ζευγαριού ανδρών, ακόμη και στο θέμα της τεκνοποίησης, μοιάζει να πλησιάζουμε όλο και περισσότερο τον φαντασιωσικό κόσμο του Ε. Μ. Φόρστερ, στον οποίο οι γυναίκες περισσεύουν.

Γενικώς ο Ε. Μ. Φόρστερ κρίθηκε σημαντικός προπαντός ως μυθιστοριογράφος και πολύ λιγότερο ως διηγηματογράφος, ωστόσο θεωρείται ότι έχει γράψει και μερικά εξαίρετα διηγήματα. Ένα από αυτά Ο δρ Γούλακοτ της πρόσφατης συλλογής, που κατά την κρίση του Τόμας Έντουαρντ Λόρενς (1888-1935) ήταν ό,τι καλύτερο συνέθεσε ο πρεσβύτερος φίλος του. Επίσης μερίδα της κριτικής βρίσκει ορισμένα «άσεμνα» διηγήματα ίδιας πνοής με τα ιστορικά ποιήματα του Καβάφη.

Τα 14 διηγήματα της συλλογής είναι γραμμένα στη διάρκεια μιας μακράς περιόδου, από το 1922, πιθανώς και πολύ νωρίτερα, όταν εμπνέεται το Στην άλλη ζωή, που ορισμένοι θεωρούν τη συγκλονιστικότερη ιστορία της συλλογής, ώς το 1958 που γράφεται Το άλλο πλοίο. Δυστυχώς, στην ελληνική μετάφραση δεν δίνονται οι χρονολογίες γραφής των διηγημάτων. Από αυτά, τα οκτώ περιστρέφονται απροκάλυπτα γύρω από έναν ομοφυλόφιλο έρωτα, ενώ τουλάχιστον σε δύο ακόμη υπάρχει υπόνοια ομοφυλόφιλης έλξης. Τρία μοιάζουν παράταιρα, καθώς θεματικά συγγενεύουν με τα πρώτα δημοσιευμένα διηγήματα του Ε. Μ. Φόρστερ, όπου υπάρχει η αναζήτηση του κλασικού πνεύματος στον ιταλικό Νότο και στην Ελλάδα. Φαίνεται παράδοξο γιατί αυτά τα τρία παρέμειναν αδημοσίευτα. Το τελευταίο διήγημα, που είναι και το μοναδικό δημοσιευμένο αυτής της συλλογής, γράφτηκε το 1943, κατά παραγγελία του εκδότη του αγγλικού περιοδικού «Κρασί και φαγητό». Σε αυτό τέσσερις συγγραφείς, ανάμεσά τους και ο Ε. Μ. Φόρστερ, αφηγούνται σε συνέχειες μια ιστορία σχετική με ένα δείπνο.

Στα «άσεμνα» διηγήματα ο συγγραφέας εξιδανικεύει τον ομοφυλόφιλο έρωτα και τον παρουσιάζει σαν λυτρωτική απόδραση, άλλοτε από ένα νοσηρό κοινωνικό περιβάλλον και άλλοτε από τον ασφυκτικό συζυγικό κλοιό. Συνήθως οι γυναίκες απουσιάζουν, αλλά και όταν εμπλέκονται είναι αντιπροσωπευτικά μοντέλα των κοινωνικών και θρησκευτικών συμβάσεων, συχνά στα όρια του γελοίου. Ο Ε. Μ. Φόρστερ δεν είχε κατά νου να δημοσιεύσει αυτά τα διηγήματα ούτε, όπως φαίνεται, του έκανε καρδιά να τα καταστρέψει. Θα πρέπει να αποτελούσαν γι' αυτόν μια μορφή κρυφής εκτόνωσης όταν δημοσίως υπερασπιζόταν τα μυθιστορήματα του Ντέιβιντ Χέρμπερτ Λόρενς (1885-1930).

Πάντως οι περιγραφές του Ε. Μ. Φόρστερ δεν υπολείπονται σε ρεαλισμό. Μάλιστα σε ένα διήγημα, Το άλλο πλοίο, που φθάνει ως την ολοκλήρωση της σεξουαλικής πράξης, θυμίζει τον Εραστή της λαίδης Τσάτερλι, αν και φροντίζει πολλές ερωτικές σκηνές να τις παρουσιάζει ως φαντασίωση ή και παραίσθηση του ήρωα. Από διήγημα σε διήγημα επανέρχεται η ίδια ερωτική φαντασίωση: ο ήρωας, άγγλος αστός βικτωριανής ανατροφής, επιθυμεί έναν λαϊκό τύπο, μάλλον πρωτόγονο και διονυσιακό. Μόνο η σκηνογραφία αλλάζει, από την αγγλική επαρχία ως ένα εξωτικό τοπίο.

Λιγότερο ή περισσότερο ρεαλιστικά τα διηγήματα του Ε. Μ. Φόρστερ διατηρούν το στοιχείο της σάτιρας. Ένα μόνο, το Τι πειράζει;, τίτλος που θα ταίριαζε και ως μότο ολόκληρης της συλλογής, παίρνει τη μορφή της παρωδίας. Αντίθετα, συχνά ο συγγραφέας αγγίζει τα όρια του μελοδραματισμού, καθώς το απαγορευμένο της ομοφυλοφιλίας σπρώχνει τους ήρωες στον φόνο ή και στην αυτοχειρία.

Στα ελληνικά, ο Ε. Μ. Φόρστερ δεν έτυχε ποτέ της αποκλειστικής φροντίδας ενός καλού μεταφραστή. Τελικά ο Σεφέρης δεν πραγματοποίησε την επιθυμία του να ασχοληθεί με τον δοκιμιογράφο Φόρστερ. Ακόμη σήμερα βρίσκουμε στα βιβλιοπωλεία το πρώτο μυθιστόρημά του, Εκεί όπου οι άγγελοι φοβούνται να διαβούν, σε μια παλαιά μετάφραση του Κοσμά Πολίτη, από την αλλοτινή σειρά του Γαλαξία. Μια πάγια απορία μας είναι γιατί ο κάθε μεταφραστής ενός συγγραφέα, που θα πρέπει να έχει μελετήσει τις προϋπάρχουσες αποδόσεις των βιβλίων του, δεν παραθέτει τη σχετική βιβλιογραφία.

Τέλη της δεκαετίας του '80, αρχές του '90, όταν τα μυθιστορήματα του Ε. Μ. Φόρστερ μεταφέρονται στον κινηματογράφο, πληθαίνουν και οι ελληνικές μεταφράσεις, προπαντός των μυθιστορημάτων του. Ανάμεσά τους, μία μόνο συλλογή διηγημάτων, με τίτλο Ο δρόμος από τον Κολωνό, συγκεντρώνει όσα διηγήματα ο Ε. Μ. Φόρστερ συμπεριέλαβε στη συλλογή του 1948, αν και αυθαίρετα αναδιατεταγμένα και με την παράλειψη του πρώτου, Η ιστορία ενός πανικού, που τυχαίνει να είναι και το πρώτο δημοσιευμένο διήγημά του, το 1904. Στις ελληνικές μεταφράσεις της τελευταίας 20ετίας ο Ε. Μ. Φόρστερ δεν ευτύχησε. Θα χαρακτηρίζονταν από μέτριες ως απαράδεκτες. Οσο για την παρούσα έκδοση, η γλώσσα παρουσιάζεται δύσκαμπτη, με ανελλήνιστα φραστικά σχήματα. Πάντως, συγκριτικά, η απόδοση των «άσεμνων» ιστοριών φαίνεται ικανοποιητικότερη.

Δεν γνωρίζουμε πότε πρωτοδημοσιεύτηκε διήγημα του Ε. Μ. Φόρστερ στα ελληνικά. Πάντως πριν από μισό αιώνα, όταν δημοσιεύτηκε στη «Νέα Εστία» το Ουράνιο λεωφορείο, ο μεταφραστής Δημήτρης Σταύρου σπεύδει σε υποσημείωση να παρατηρήσει: «... Είναι ένα διήγημα εξωτικό και, όπως όλα τα διηγήματα του Forster, πολύ ηθικό, λεπτό και ωραίο». Κάτι λοιπόν ήξερε ο Ε. Μ. Φόρστερ που κρατούσε επτασφράγιστα στο συρτάρι τα «άσεμνα» γραπτά του.

ΜΑΡΗ ΘΕΟΔΟΣΟΠΟΥΛΟΥ, ΤΟ ΒΗΜΑ, 19-11-2000