Οι τελευταίες επιστολές του Τζιάκοπο Όρτις ΜΕΤΑΧΕ1ΡΙΣΜΕΝΟ

Στις Επιστολές, τα πάθη των ανθρώπων και των πραγμάτων
συνοδοιπορούν με ένα άλλο πάθος: το πάθος του ξεριζωμένου, του
δίχως πατρίδα, και το πάθος το ισχυρότερο, της νοσταλγίας της
γης της γενέθλιας, που κάνει τους δυστυχισμένους ρεμβασμούς του
ήρωα των Επιστολών να τρίζουν συθέμελα.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Το μυθιστόρημα Οι τελευταίες επιστολές του Τζιάκοπο Όρτις (Le ultime lettere di Jacopo Ortis) ­ χρόνος γραφής 1798-1802 και χρόνος έκδοσης της οριστικής και πλήρους μορφής 1802 ­ του Ugo Foscolo (1778-1827) είναι ένα από τα γνωστότερα και καλύτερα τελευταία δείγματα του ευρωπαϊκού επιστολικού μυθιστορήματος, το οποίο γνώρισε την περίοδο της ακμής του τον 18ο αιώνα, ενώ οι επιβιώσεις του έφθασαν στον 19ο, ακόμη και στον 20ό αιώνα. Μέσα από τις επιστολές του Τζιάκοπο Όρτις προς τον φίλο του Λορέντσο Αλντεράνι, ο αναγνώστης παρακολουθεί τον παθιασμένο αλλά και αγνό έρωτα του Τζιάκοπο για την Τερέζα. Ο έρωτας αυτός εξελίσσεται για τον ήρωα σε δραματική πορεία προς την πολιτική και συναισθηματική απόγνωση. Η αδυναμία του να ζήσει την εκπλήρωση του γήινου έρωτά του, καθώς η Τερέζα είναι λογοδοσμένη με άλλο άνδρα, τον οποίο τελικά παντρεύεται, και η οδύνη που βιώνει για την κατάκτηση της πατρίδας του τον οδηγούν στην αυτοκτονία. Η αυτοχειρία προβάλλεται ως πράξη λύτρωσης από τα ανυπέρβλητα ανθρώπινα πάθη αλλά και κατάκτησης της μεταφυσικής ελευθερίας, καθώς ο ήρωας τρέφει βαθιά θρησκευτική πίστη. Αυτή όμως η ατελέσφορη και μάλλον κοινότοπη, λόγω των ρομαντικών υπερβολών της, ερωτική ιστορία αποκτά μεγάλο ενδιαφέρον όχι μόνο επειδή πίσω της λανθάνει το αυτοβιογραφικό στοιχείο αλλά και επειδή τοποθετείται στο σύγχρονο της γραφής ιστορικό πλαίσιο, γεγονός που προσδίδει στο μυθιστόρημα ιδεολογικοπολιτική διάσταση. Γραμμένες οι Τελευταίες επιστολές μετά την κατάλυση από τον Ναπολέοντα Βοναπάρτη της Βενετικής Δημοκρατίας και την παράδοσή της στους Αυστριακούς, διασπέρονται από τα οργισμένα αισθήματα και τις ρηξικέλευθες ιδέες ενός ανθρώπου που εκδιώκεται από την πατρίδα του και περιφέρεται στην κατεχόμενη Ιταλία αποκομμένος από τις φυσικές και συναισθηματικές ρίζες του. Έτσι το ερωτικό συνδυάζεται με το πατριωτικό συναίσθημα, το ψυχικό αδιέξοδο του ιδιωτικού βίου αντανακλάται στον συλλογικό καημό της εθνικής κοινότητας που διεκδικεί την ανεξαρτησία της. Η απόλυτη αναζήτηση του έρωτα και της ελευθερίας συνυπάρχει με την προβολή των τότε επίκαιρων ιδεωδών της λαϊκής κυριαρχίας, έτσι όπως αυτή σφυρηλατήθηκε με τους αγώνες της Γαλλικής Επανάστασης, και της ενότητας της Ιταλίας. Το νεανικό μυθιστόρημα του Foscolo στάθηκε μαρτυρία μιας οριακής στιγμής για τη νεότερη ευρωπαϊκή σκέψη. Ισορροπώντας στο μεταίχμιο ανάμεσα στο νεοκλασικιστικό και στο αναδυόμενο ρομαντικό πνεύμα, ανάμεσα στον ορθό λόγο και στην απελευθερωμένη δύναμη της φαντασίας και του πάθους, αποτέλεσε έργο-σταθμό και αρχή της ιταλικής λογοτεχνίας του 19ου αιώνα. Η επίδραση που άσκησε στην εποχή του, και ιδίως στους νέους, διαμόρφωσε ένα ισχυρό λογοτεχνικό και πνευματικό ρεύμα, τον ορτισισμό, με κυρίαρχα χαρακτηριστικά του τον άκρατο υποκειμενισμό, την αναζήτηση του απόλυτου ιδανικού, την πεσιμιστική και πεισιθάνατη ψυχική διάθεση.

Η μεταφραστική τύχη του φωσκολιανού μυθιστορήματος στην Ελλάδα και η επίδρασή του στην ελληνική ρομαντική λογοτεχνία του 19ου αιώνα, επτανησιακή και αθηναϊκή, δεν στάθηκαν τόσο αισθητές όσο εκείνες, π.χ., ενός άλλου, ομοιόθεμου σχεδόν ρομαντικού επιστολικού μυθιστορήματος, του περίφημου Τα πάθη του νεαρού Βέρθερου (1774) του Γκαίτε, έργου που γνώρισε πολυάριθμες ελληνικές αποδόσεις. Πιθανόν η παλαιότερη μετάφραση του Οι τελευταίες επιστολές οφείλεται στον Γεώργιο Κ. Σφήκα (1846-1921), τον συστηματικότερο επτανήσιο μεταφραστή στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, γνωστό και από τη συμμετοχή του στη διεύθυνση λογοτεχνικών περιοδικών. Η μετάφραση του Σφήκα δημοσιεύτηκε σε συνέχειες σε όλα σχεδόν τα 52 τεύχη του ζακυνθινού περιοδικού Ποιητικός Ανθών (1886-1887). Πάντως η διάδοση του μυθιστορήματος στον επτανησιακό χώρο ήταν δυσανάλογα μικρή, συγκρινόμενη με τη μεγάλη μεταφραστική επιτυχία που γνώρισε στα Επτάνησα το κορυφαίο ποιητικό έργο του Foscolo Οι Τάφοι (Sepolcri) (1807). Οι Τάφοι είναι το περισσότερο μεταφρασμένο από Επτανήσιους ιταλικό ποίημα, αφού αποδόθηκε στα ελληνικά οκτώ φορές από το 1841 ως το 1924. Ωστόσο το έντονο ενδιαφέρον να γίνουν οι Τάφοι γνωστοί στο ελληνικό κοινό οφείλεται λιγότερο στην εκτίμηση για το ποίημα και περισσότερο στη σθεναρή προσπάθεια των Επτανησίων να αποδείξουν την ελληνικότητα του ποιητή. Η προσπάθεια αυτή στηρίχθηκε στη διάκριση της ιταλικής γλωσσικής μορφής, ως εξωτερικού ενδύματος, από το ελληνοπρεπές περιεχόμενο του ποιήματος, που προσκομίζεται ως αδιάψευστη απόδειξη του κατά βάθος ελληνικού φρονήματος του γεννημένου στη Ζάκυνθο Foscolo. Ο Σπυρίδων Ζαμπέλιος, το 1859, απάντησε με αυτόν ακριβώς τον τρόπο στο φλέγον ερώτημα «ποτέρα η πατρίς του Φωσκόλου, η Ελλάς ή η Ιταλία;»: «Ναι, πέφυκεν Έλλην την ποιητικήν διάθεσιν, ως εκ της πρωτοτυπίας και γλαφυρότητος της Λυρικής του, αίτινες οφείλονται κατά μέγα μέρος προς το ελεγειακόν εκείνο και πένθιμον του ελληνικού φυράματος» (Πόθεν η κοινή λέξις τραγουδώ; Σκέψεις περί ελληνικής ποιήσεως, 1859, σ. 56). Ειδικά μάλιστα για το Τάφοι ο Ζαμπέλιος πίστευε ότι το βασικό μεταφραστικό κίνητρο των Επτανησίων είναι να αποδώσουν πίσω στον Ελληνισμό το ποίημα που ο ιταλισμός τούς άρπαξε (βλ. ό.π., σ. 58-59).

Για την αθηναϊκή ρομαντική πεζογραφία Οι τελευταίες επιστολές διαδραμάτισαν τον ρόλο ενός ισχυρού προτύπου, σε συνδυασμό βέβαια και με άλλα ομοιόθεμα ευρωπαϊκά κείμενα. Σε επιστολικά μυθιστορήματα όπως Ο Λέανδρος (1834) του Παναγιώτη Σούτσου, Ο Μεγακλής ή ο ατυχής έρως (1840) του Γεώργιου Δ. Ροδοκανάκη και Ο Θέρσανδρος (1847) του Επαμεινώνδα Ι. Φραγκούδη οι κεντρικοί ήρωες αυτοκτονούν, όπως ο Όρτις, κυριαρχημένοι από το απόλυτο ερωτικό πάθος. Μια διεξοδική γραμματολογική έρευνα πιθανόν να αποκαλύψει αρκετά ακόμη, άγνωστα σήμερα, αθηναϊκά επιστολικά μυθιστορήματα, πολύ δύσκολα όμως θα ανατρέψει την κυρίαρχη αισθητική εικόνα αυτών των έργων. Πρόκειται, στη συντριπτική πλειονότητά τους, για ισχνά και καθυστερημένα αντίγραφα. Ένας όψιμος σταθμός της αθηναϊκής τύχης του μυθιστορήματος του Foscolo (η πρώτη αθηναϊκή μετάφραση εκδόθηκε το 1838) εντοπίζεται το 1927, όταν δημοσιεύτηκε σε συνέχειες στο λαϊκό αθηναϊκό περιοδικό Μπουκέτο μια ελεύθερη ανάπλασή του από ανώνυμο «μεταφραστή». Η μετατροπή ενός βαθυστόχαστου έργου γύρω από το νόημα της ατομικής και συλλογικής ελευθερίας και του έρωτα σε λαϊκό, σπαραξικάρδιο ανάγνωσμα φανερώνει ότι οι επιβιώσεις του αθηναϊκού ρομαντικού πνεύματος τροφοδότησαν για καιρό την πρωτότυπη και μεταφρασμένη αφηγηματική παραλογοτεχνία.

Η πρόσφατη έκδοση του Οι τελευταίες επιστολές του Τζιάκοπο Όρτις δεν έχει σχέση με την παραπάνω μάλλον πλημμελή μεταφραστική τύχη του έργου. Κατ' αρχήν, η τυπογραφική καλαισθησία της μονοτυπίας, σταθερής επιλογής του εκδοτικού τυπογραφείου του «Ιδεογράμματος», προσφέρει στον αναγνώστη ένα βιβλίο εφάμιλλο της υψηλής αξίας του λογοτεχνικού περιεχομένου του. Η μετάφραση, έπειτα, της Έφης Καλλιφατίδη, δόκιμης μεταφράστριας της ιταλικής λογοτεχνίας, στάθηκε στο ύψος της περίστασης. Γλαφυρή και διαυγής, μεταδίδει την ολοένα κορυφούμενη ψυχική ένταση του περιπαθούς επιστολογράφου. Μάλιστα η ενίσχυση του κειμένου με επεξηγηματικές υποσημειώσεις της μεταφράστριας διευκολύνει τον σημερινό αναγνώστη να αντιληφθεί καλύτερα τόσο την άμεση συσχέτιση του φωσκολιανού μυθιστορήματος με την τότε πολιτικοκοινωνική συγκυρία όσο και το βάθος και το πλάτος των κρυπτικών διακειμενικών αναφορών. Τέλος, το βιβλίο διανθίζεται από πρόλογο του Στέφανου Ροζάνη, γνωστού μελετητή του ευρωπαϊκού ρομαντισμού, και από σύντομο επίμετρο της μεταφράστριας με πληροφορίες για τη ζωή και κρίσεις για το έργο του Foscolo.

Ευριπίδης Γαραντούδης, ΤΟ ΒΗΜΑ, 18-04-1999