Η Πορτοκαλιά ή οι κύκλοι του χρόνου

Στις πέντε νουβέλες που αποτελούν την Πορτοκαλιά ο Κάρλος Φουέντες συνεχίζει την παθιασμένη και γεμάτη φαντασία ανατακασκευή της ιστορίας του παρελθόντος και του παρόντος την οποία ξεκίνησε στα μυθιστορήματα Terra Nosta και La campana. Από την ιστορία της άφιξης του Κολόμβου στην Καραϊβική μέχρι τη μοίρα των δύο γιών του Ερνάν Κορτές, την καταστροφή της ισπανικής πόλης Νουμαντίας από τους Ρωμαίους και την εκμηδένιση του Χόλλυγουντ από το Ακαπούλκο, ο Φουέντες συνταιριάζει το επικό μεγαλείο του πνευματικού και του ιστορικού με τις πολλές απολαύσεις της σάρκας. «Στην Πορτοκαλιά», επισημαίνει, «συγκέντρωσα όχι μόνο όλες τις άμεσές μου απολάυσεις -βλέπω, αγγίζω, ξεφλουδίζω, δαγκώνω, καταπίνω- αλλά και τις πιο πρωτογενείς μου αισθήσεις: τη μητέρα μου, υγρές παραμάνες, στήθη, τη σφαίρα, τον κόσμο, το αυγό». Το αποτέλεσμα είναι μια αισθησιακή εξερεύνηση της πολιτισμικής σύγκρουσης και ταυτόχρονα μια γιορτή των αισθήσεων.


«Μαγικό... Υπάρχουν εξαίσιες στιγμές εκδίκησης απέναντι στην Ιστορία σ' αυτές τις πολύ εφυάνταστες αφηγήσεις... Ταυτόχρονα σοφό, άγριο και πνευματώδες»

New York Newsday

ΚΡΙΤΙΚΗ



Το Μεξικό, μια μακρινή χώρα στην αμερικανική ήπειρο, είναι δημοφιλές στη χώρα μας, αν κρίνουμε από την πληθώρα βιβλίων που μας έρχονται από εκεί. Για παράδειγμα, στα βιβλιοπωλεία έχουν εμφανιστεί κατά καιρούς εγχειρίδια για την ιστορία της χώρας, από τα οποία το πιο περιεκτικό ίσως να είναι το δυσεύρετο σήμερα Συνοπτική ιστορία Μεξικού (1983), μια έκδοση της πρεσβείας του Μεξικού στην Αθήνα, σε μετάφραση της Αμαλίας Ρούβαλη και του Νίκου Πρατσίνη. Και η λογοτεχνία του Μεξικού είναι γνώριμη στους έλληνες αναγνώστες, ιδιαίτερα το έργο δύο από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της, του Κάρλος Φουέντες και του Οκτάβιο Πας. Εχουν επίσης εκδοθεί βιβλία και άλλων συγγραφέων και ποιητών, το αριστούργημα του Χουάν Ρούλφο Πέδρο Πάραμο, τα αστυνομικά μυθιστορήματα του Πάκο Ιγνάσιο Τάιμπο II και ακόμη μερικά βιβλία του Ελληνομεξικανού Ομηρου Αριτζή. Κατά κάποιον τρόπο, η ιστορία και η λογοτεχνία του Μεξικού αλληλοσυνδέονται και αλληλοσυμπληρώνονται, κάτι που παρατηρείται ιδιαίτερα στο έργο του Κάρλος Φουέντες, ενός από τους τέσσερις μεγάλους λατινοαμερικανούς λογοτέχνες, αυτούς που συνέδεσαν το όνομά τους με τον μαγικό ρεαλισμό (οι άλλοι τρεις είναι ο Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες, ο Μάριο Βάργας Γιόσα και ο Χούλιο Κορτάσαρ). Ο Φουέντες με το αριστουργηματικό Ο θάνατος του Αρτέμιο Κρους, μια λογοτεχνική παρουσίαση της ιστορίας του Μεξικού, έχει λάβει ύψιστη θέση στην παγκόσμια λογοτεχνία και ας μην έχει τιμηθεί με το Νομπέλ Λογοτεχνίας (αντ' αυτού το βραβείο το πήρε ο «άσπονδος φίλος» του Οκτάβιο Πας, πιθανότατα και για λόγους πολιτικούς). Ολόκληρο το έργο του Φουέντες διέπεται από το μεξικανικό πνεύμα, το οποίο είναι κράμα του πνεύματος των ιθαγενών της χώρας και εκείνου των ισπανών κατακτητών. H κεντρική ιδέα που διαπερνά τις σελίδες των βιβλίων του είναι ότι η επιμειξία ιθαγενών και Ισπανών (με τη σειρά τους αποτελούν επιμειξία των ντόπιων κατοίκων της Ισπανίας με Αραβες και Εβραίους) χαρίζει στο Μεξικό την αυθεντικότητά του.



Θύμιζαν κενταύρους

Στον Θάνατο του Αρτέμιο Κρους (Αγρα, 1999) ο κεντρικός ήρωας είναι νόθος γιος ενός ισπανού γαιοκτήμονα και μιας σκλάβας με ινδιάνικη καταγωγή και «ενσαρκώνει την αρχετυπική μορφή της μεξικανικής κουλτούρας», όπως σημειώνει η μεταφράστρια του μυθιστορήματος Εφη Γιαννοπούλου, παραπέμποντας στην ερωτική σχέση ανάμεσα στον κατακτητή Κορτές και στην ιθαγενή Μαλίντσε που διαποτίζει όλον τον μεξικανικό πολιτισμό. Εδώ, στις πέντε νουβέλες με τον τίτλο H πορτοκαλιά ή Οι κύκλοι του χρόνου, ο Φουέντες επανέρχεται για πολλοστή φορά στο αγαπημένο του θέμα: την ανακατασκευή της ιστορίας του Μεξικού μέσω της γόνιμης και ενίοτε αχαλίνωτης φαντασίας του.

H πρώτη νουβέλα με τον τίτλο «Οι δύο όχθες» έχει ως αφηγητή τον Χερόνιμο δε Αγιλάρ, στρατιώτη στην υπηρεσία του Ερνάν Κορτές, του κατακτητή του Μεξικού, ο οποίος, καθώς ισχυρίζεται, ήταν διερμηνέας ανάμεσα στους Ισπανούς και στους Αζτέκους. Ο Αγιλάρ μιλάει από τον τάφο - υποτίθεται ότι έχει πεθάνει από σύφιλη - και αφηγείται από πρώτο χέρι διάφορα περιστατικά από την κατάκτηση του Μεξικού. Αφού γνωστοποιεί τα πραγματικά γεγονότα, όπως περιέχονται στο έργο του χρονικογράφου Μπερνάλ Δίας δελ Καστίγιο H αληθινή ιστορία της κατάκτησης της Νέας Ισπανίας, δηλαδή τη δόξα των κονκισταδόρες που κατέλαβαν (όλοι κι όλοι 600 άνδρες με τ' άλογά τους) και την ταπείνωση των Αζτέκων που είδαν το βασίλειό τους (εννέα φορές μεγαλύτερο από την Ισπανία σε έκταση και τρεις φορές μεγαλύτερο σε πληθυσμό) να διαλύεται, μιλάει για το πώς ο Κορτές κατόρθωσε τα ακατόρθωτα εκμεταλλευόμενος τις πληροφορίες της διερμηνέως του, μα και ερωμένης του, Μαλίντσε ή αλλιώς Μαρίνας, μιας Ινδιάνας που ως σήμερα αποτελεί την προσωποποίηση της προδοσίας στο Μεξικό. Πλέκοντας το εγκώμιο του Κορτές, ο αφηγητής περιγράφει την είσοδο στην πρωτεύουσα Τενοτστιτλάν στις 3 Νοεμβρίου του 1520 της ομάδας των Ισπανών που κατατρομοκράτησαν τους ιθαγενείς - έφιπποι καθώς ήταν θύμιζαν Κενταύρους· μισοί άνθρωποι, μισοί άλογα.

H Μαλίντσε, η γυναίκα που χάρισε στον εραστή της μια ολόκληρη αυτοκρατορία, αποκαλύπτοντάς του τις διαιρέσεις, τις διχόνοιες και τα μίση των αυτοχθόνων - ένα πρόσωπο που έχει στοιχειώσει τη μοίρα του Μεξικού, μα και το έργο του Φουέντες -, είναι το θέμα και στη δεύτερη νουβέλα με τον τίτλο Οι γιοι του κατακτητή. Σε αυτήν υπάρχουν δύο αφηγητές, ο Μαρτίν I, ο γιος του Κορτές από την ισπανίδα σύζυγό του, και ο Μαρτίν II, ο νόθος γιος του από τη σχέση του με τη Μαλίντσε. Τα δύο αδέλφια αλληλοσυμπληρώνουν την ιστορία του πατέρα τους και περιγράφουν το ταπεινωτικό του τέλος - αφού πέθανε μόνος και ξεχασμένος από όλους -, ιδιαίτερα από τον βασιλιά της Ισπανίας, ο οποίος επωφελήθηκε περισσότερο από τους δικούς του αγώνες που είχαν ως αποτέλεσμα την κατάκτηση.

Στην τρίτη νουβέλα, τις Δύο Νουμαντίες (που έχουν και ελληνικό ενδιαφέρον), αφηγητής είναι ο ιστορικός Πολύβιος, έλληνας αιχμάλωτος από τη Μεγαλόπολη, ο οποίος μιλάει για τη Ρώμη και τους πολέμους που οδήγησαν στην κατάκτηση της Καρχηδόνας και της Ισπανίας. Βασικός του ήρωας είναι ο Κορνήλιος Σκιπίων Αιμιλιανός, ο νεαρός στρατηλάτης που πολιόρκησε την ισπανική πόλη Νουμαντία, αφήνοντας τους πείσμονες κατοίκους της να πεθάνουν από την πείνα.



Το όνειρο του Ακαπούλκο



H νουβέλα Ο Απόλλων και οι πουτάνες, τέταρτη στη σειρά, αναφέρεται στη σύγχρονη εποχή και έχει χώρο δράσης το Μεξικό, συγκεκριμένα την τουριστική πόλη του Ακαπούλκο. Εκεί φθάνει ένας αποτυχημένος ηθοποιός του αμερικανικού κινηματογράφου, ιρλανδικής καταγωγής, τιμημένος παλαιότερα με Οσκαρ, ο οποίος νοικιάζει ένα γιοτ και μερικές κοινές γυναίκες και ξανοίγεται στο πέλαγος. Ο ηθοποιός, που επίσης αφηγείται από το υπερπέραν (έχει πεθάνει πάνω στην ερωτική πράξη), μιλάει για την καταγωγή του, για το Χόλιγουντ και, κυρίως, για το σεξ. Πρόκειται για την πλέον πολιτική ιστορία του βιβλίου, καθώς ο μαρξιστής Φουέντες βρίσκει την ευκαιρία να μεταφερθεί στη σημερινή εποχή (οι ιστορίες γράφτηκαν την περίοδο 1991-1992) και να μιλήσει για τον Ρόναλντ Ρίγκαν αλλά και για το AIDS - μνημονεύει το μυθιστόρημα του φίλου του Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες Ο έρωτας στα χρόνια της χολέρας -, κάποιον ιταλό σκηνοθέτη, αριστοκράτη και ομοφυλόφιλο, μέλος του κομμουνιστικού κόμματος (ίσως να υπονοεί τον Λουκίνο Βισκόντι), τον Κάρολο και την Νταϊάνα, τον βορειοαμερικανικό πολιτισμικό ιμπεριαλισμό μέσω του κινηματογράφου, της μουσικής, των φαστφουντάδικων.

Στην πέμπτη και τελευταία νουβέλα, Οι δύο Αμερικές - Αποσπάσματα από το ημερολόγιο ενός Γενοβέζου ναύτη, ο ήρωας που μονολογεί και ζει στη σημερινή εποχή κάνοντας αναγωγές και συγκρίσεις είναι ο Χριστόφορος Κολόμβος, ο άνθρωπος που ανακάλυψε την Αμερική και ο οποίος, σύμφωνα με μια φήμη την οποία ενστερνίζεται ο Φουέντες, δεν ήταν ούτε Ισπανός ούτε Γενοβέζος ούτε Καταλανός αλλά εβραίος Σεφαρδίτης, η οικογένεια του οποίου δραπέτευσε από την Ισπανία ύστερα από αλλεπάλληλες διώξεις.

Και οι πέντε νουβέλες έχουν ως συνδετικό κρίκο την πορτοκαλιά, που είναι για τον Φουέντες το σύμβολο των αισθήσεων (αγγίζω, βλέπω, μυρίζω, γεύομαι). H πορτοκαλιά, δέντρο που ευδοκιμούσε στην Ανατολική Μεσόγειο και σιγά σιγά εξαπλώθηκε σε όλον τον κόσμο (το άρωμά της, το σχήμα και το χρώμα των καρπών της, τα αειθαλή φύλλα της), κατά τον συγγραφέα συνταιριάζει το μεγαλείο του πνεύματος με τις απολαύσεις της σάρκας. Το πορτοκάλι, που οι σπόροι του σπάρθηκαν στην Ευρώπη και στην Αμερική, καρπός στρογγυλός όπως το μητρικό στήθος, όπως η γη, όπως οι κύκλοι του χρόνου, δίνει την ευκαιρία στον συγγραφέα να μιλήσει για την κυκλικότητα του ιστορικού μα και του προσωπικού χρόνου. H Πορτοκαλιά είναι μια περιήγηση στις εμμονές και στα πάθη του Φουέντες, που έρχονται και επανέρχονται στις σελίδες των βιβλίων του, εμμονές οι οποίες σχετίζονται με την ελληνική κλασική παιδεία, την Ιστορία και τη μυθοπλασία.

Ο Κάρλος Φουέντες θα δώσει διάλεξη στην Αθήνα με θέμα «Ενότητα και πολυμορφία της ισπανικής γλώσσας», στο αίθριο της Στοάς του Βιβλίου (Πεσμαζόγλου 5), την Πέμπτη στις 8.30 μ.μ. Διοργανώνουν από κοινού οι εκδόσεις Ωκεανίδα, Αγρα, Καστανιώτης, Θεμέλιο, το Ινστιτούτο Θερβάντες και η πρεσβεία του Μεξικού.



Φίλιππος Φιλίππου (συγγραφέας)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 14-09-2003