Για την υπεράσπιση της κοινωνίας

«Για την υπεράσπιση της κοινωνίας». Αυτόν τον τίτλο χρησιμοποιεί ο Φουκώ για τη σειρά των διαλέξεών του στο College de France κατά την περίοδο 1975-1976.
Σ' αυτές τις διαλέξεις, τις τόσο ουσιώδεις και ως προς το εύρος της ιστορικής έρευνας και ως προς την αναλυτική διεισδυτικότητα με την οποία αναπτύσσεται η θεματική, ο Φουκώ θέτει το όλο πρόβλημα σε σχέση με τη διερεύνηση και/ή διαχείριση της ιστορικής σφαίρας και των κοινωνικών διαδικασιών που διαμορφώνονται εντός της επικράτειάς της.
Σταθερή βάση των αναλύσεων του Φουκώ είναι η διερεύνηση του κρίσιμου προβλήματος της γνώσης και της εξουσίας.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Το 1966 ο υπαρξιστής και μαρξιστής φιλόσοφος Ζ. Π. Σαρτρ σχολιάζοντας το βιβλίο του Μ. Φουκό Οι λέξεις και τα πράγματα (1966) το χαρακτήρισε ένα έργο από το οποίο απουσιάζει η ιστορία. Ο Φουκό αντέδρασε σαρκαστικά, λέγοντας ότι μια τέτοια μομφή δεν είχε διατυπωθεί εναντίον του από κανέναν ιστορικό και ότι στην πραγματικότητα αυτό που προκαθόρισε την κριτική του Σαρτρ ήταν η κυριαρχία ενός μοντέρνου μύθου περί της μιας και μοναδικής ιστορίας. Μιας ιστορίας που στόχο είχε να συλλέξει και να πειθαρχήσει στο εσωτερικό μιας ενότητας την ετερογένεια του χρόνου και την πολλαπλότητα των ιστοριών. Όπως φάνηκε εκ των υστέρων, στόχαστρο της κριτικής του Φουκό δεν ήταν η διάλυση της ιστορίας μέσα στον χώρο αλλά η γενεαλογική επαναξιολόγηση μιας μορφής ιστορικής γνώσης που επανεισήγαγε την υπερ-ιστορική προοπτική, απαξιώνοντας έτσι μια σειρά από «ελάσσονες» γνώσεις και εγκαθιδρύοντας συνάμα την τυραννία των καθολικών λόγων.

Το βιβλίο του Φουκό με τον τίτλο Για την υπεράσπιση της κοινωνίας, στην εξαιρετική μετάφραση της Τ. Δημητρούλια, περιλαμβάνει τα μαθήματά του στο Κολέγιο της Γαλλίας κατά το έτος 1976. Στα μαθήματα αυτά ο Φουκό διηγείται τη γέννηση του ιστορικού λόγου μέσα από τις αστραπές των πολέμων. Οι αναλύσεις του δείχνουν ότι η γέννηση αυτή δεν μπορεί να εγγραφεί σε μια γενικότερη παράδοση ή ιστορία αλλά ότι θα πρέπει να τη στοχαστούμε ως ένα μοναδικό γεγονός που εισάγει μια ρήξη ή μια βίαιη ασυνέχεια στον ρου της ιστορίας, όπως αυτή κυλούσε ως και τον 17ο αιώνα. Πρόκειται για την πρώτη αντιρωμαϊκή ιστορία που εμφανίζεται στη Δύση και γι' αυτόν τον λόγο ο Φουκό την ονομάζει και «αντι-ιστορία» ή και «αντι-μνήμη». Ώς τότε ο ιστορικός λόγος είχε ρόλο απολογητικό έναντι της εξουσίας. Υμνούσε και εγκωμίαζε τον Ηγεμόνα, θεμελιώνοντας έτσι τη νομιμότητά του. Το φαινόμενο αυτό ο Φουκό το μελετά ως «τελετουργικό μνημόνευσης των προβλημάτων του δημοσίου δικαίου» ακόμη και μέσα σε πολλές τραγωδίες του παρελθόντος. Ο λόγος αυτός διακόπτεται ξαφνικά και «ρηγματώνεται» από έναν ανατρεπτικό ή και «αντάρτικο» λόγο που επινοεί τη νομιμοποίησή του μέσω των επαγγελιών και των προφητειών για μελλοντικές απελευθερώσεις. Μπορεί να ξεκινά ως στασιαστικός λόγος της αριστοκρατίας κατά της μοναρχίας, στη συνέχεια όμως τον επανοικειοποιούνται άλλες φυλές, τάξεις ή και ομάδες, για να κατασταθεί έτσι στη συνέχεια όπλο στον αγώνα κατά του εκάστοτε ταξικού, εθνικού ή και φυλετικού εχθρού.

Ήδη στο εναρκτήριο μάθημά του στο Κολέγιο της Γαλλίας το 1970, με τίτλο Η τάξη του λόγου, ο Φουκό διετείνετο ότι ο λόγος (discours) δεν είναι απλή αναπαράσταση της επιθυμίας ή της εξουσίας «αλλά αυτό για το οποίο και μέσω του οποίου αγωνίζεται κανείς, η εξουσία που ζητά να ιδιοποιηθεί». Έτσι και ο νέος ιστορικός λόγος μπορεί να αποτελέσει συγχρόνως όπλο όλων των νέων ιστορικών δυνάμεων (αριστοκρατία - αστική τάξη - προλεταριάτο - κράτος - ρατσισμός) τη στιγμή που «αποσυνδέεται» από την τελετουργική ενίσχυση της εκάστοτε εξουσίας, για να επαναπροσδιοριστεί στο πλαίσιο μιας νέας θέλησης για δύναμη που αγωνίζεται για το «δικό» της δίκαιο, για τη «δική» της αλήθεια. Ο Φουκό, δραματοποιώντας το φαινόμενο, θα μιλήσει για την εξέγερση των «υποταγμένων γνώσεων», συντάσσοντας το λόγιο έργο του με αυτές σε έναν κοινό αγώνα. Έτσι ο γενεαλόγος Φουκό δεν γράφει μόνο μια κριτική οντολογία του παρόντος αλλά επιχειρεί παράλληλα να επινοήσει ένα ιστορικό παρελθόν από το οποίο θα ήθελε να καταγόταν.

Η σημερινή «κοινωνία», ο νέος αυτός ιστορικός σχηματισμός οργάνωσης του πληθυσμού μετά την κατάρρευση των απολυταρχικών καθεστώτων, διχάζεται στο εσωτερικό της από έναν συνεχή εμφύλιο πόλεμο. Όλα αυτά μας οδηγούν στο αδιαμφισβήτητο συμπέρασμα ότι ο τίτλος αυτών των μαθημάτων πρέπει να τεθεί εντός εισαγωγικών. Διότι το ερώτημα εδώ αφορά το «ομιλούν υποκείμενο» της απόφανσης. Και αυτό δεν είναι απαραίτητα ο Φουκό αλλά εκείνος που καταδεικνύει ότι στο όνομα της κοινωνίας διεξάγεται ένας πόλεμος τόσο έκδηλος όσο και υπόγειος, μεταξύ δύο ασυμφιλίωτων και ασύμμετρων δυνάμεων: αυτών που επιχειρούν να παρουσιάσουν την κοινωνία ως τον χώρο του λόγου, της γνώσης, του δικαίου, της τάξης και της ειρήνης, και εκείνων που αναγνωρίζουν μέσα σε όλα αυτά τα ανθρωποκεντρικά μορφώματα τη συνέχεια του πολέμου με άλλα μέσα. Οι δυνάμεις όμως που διακυβεύονται εντός της ιστορίας, γράφει ο Φουκό, δεν υπακούουν σε καμία νομοτέλεια και το μεγάλο παιχνίδι της ιστορίας είναι ποιος θα οικειοποιηθεί καλύτερα τους κανόνες του συστήματος προς όφελός του.

Διονύσης Καββαθάς (λέκτωρ της Φιλοσοφίας), ΤΟ ΒΗΜΑ , 09-06-2002