Ο Αιγύπτιος Ερμής

Ο Ερμής ο Τρισμέγιστος, σοφός, επιστήμονας και μάγος, υπήρξε η κυρίαρχη μορφή της Αιγύπτου των ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων. Έζησε στην εποχή του Μωυσή και θεούργησε. Ο συγγραφέας, Γκαρθ Φόουντεν, επιχειρεί την πρώτη ουσιαστική έρευνα στην ερμητική σκέψη και φιλοσοφία.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Μέχρι το 1987, ο Ερμής ο Τρισμέγιστος και τα σωζόμενα κείμενα που αποδίδονται σ' αυτόν αποτελούσε ένα τμήμα φιλοσοφικής διερεύνησης της Υστερης Αρχαιότητας. Εντεύθεν εκείνου του έτους, όμως, τα πράγματα άλλαξαν: Με την έκδοση του βιβλίου του Martin Bernal Black Athena, επέπρωτο ο αρχαίος σοφός να εμπλακεί στη φιλονικία περί το «πολιτικώς ορθόν». Ο Bernal, στην περισπούδαστη και καταφανώς αδικημένη εργασία του, ασχολείται διά μακρών με τον Ερμητισμό, επιδεικνύοντας εντυπωσιακή ενημέρωση και εξαιρετική ικανότητα στη σύνθεση και αξιοποίηση των επιχειρημάτων που οικοδομεί. Τα συμπεράσματα του βιβλίου του είναι γνωστά -και ξεσήκωσαν θύελλα αντιδράσεων. Εχω καταρτίσει ένα προσωπικό αρχείο των ακαδημαϊκών αντιδράσεων και κριτικών στο έργο του -αλλά αρχείο των πολιτικών αντιδράσεων είναι αδύνατον να καταρτισθεί, αφού αυτές αποτέλεσαν πραγματικό χείμαρρο.

Πήρα στα χέρια μου αυτό το βιβλίο, το οποίο είχε εκδοθεί πρωτοτύπως το 1986 αλλά έχει μια σημερινή εισαγωγή, για την ελληνική έκδοση του 2002. Και ενώ δεν αποφεύγει να αναφερθεί στα συμπεράσματα του Bernal, αποφεύγει επιμελώς να τοποθετηθεί επί της ουσίας. Παρά ταύτα, διατυπώνει την εύστοχη παρατήρηση ότι «θα αποτελούσε θλιβερή υποτίμηση της ιστορικής ευρύτητας και του πνευματικού βάθους του ελληνισμού αν τον μονοπωλούσαν οι κλασικιστές». Με αυτό τον τρόπο, έμμεσα δηλοί το σεβασμό του προς την επίμοχθη προσπάθεια του Bernal, ο οποίος δεν ήταν φιλόσοφος ούτε κλασικιστής ούτε φιλόλογος.

Ομως αυτό τούτο το έργο δεν αποφεύγει να τοποθετηθεί επί της ουσίας. Και η απάντησή του είναι ότι τα αποδιδόμενα στον Ερμή κείμενα (φιλολογικά, θεολογικά) αντανακλούν μια ώσμωση ανάμεσα στο ελληνικό και το αιγυπτιακό πνεύμα, ενώ τα όσα αποκαλεί «τεχνικά» έργα του Ερμή (αστρολογία, αλχημεία, μαγεία κ.τ.τ.) συνιστούν αυθεντικούς απόηχους της Εγγύς και της Μέσης Ανατολής. Σε κάθε περίπτωση, τα πάντα τοποθετούνται στην εποχή μετά το θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου. Αλλωστε, ο υπότιτλος του βιβλίου τα λέγει όλα...

Για το συγγραφέα διαβάζουμε ότι, ύστερα από σπουδές στην Οξφόρδη (σε τι άραγε;), υπήρξε Research Fellow σε δύο βρετανικά πανεπιστήμια και, εν συνεχεία, λέκτορας στο Πανεπιστήμιο του Groningen και σε μια Σχολή Κοινωνικών Επιστημών στο Παρίσι. Σήμερα προφανώς ζει στην Ελλάδα και εργάζεται στο Κέντρο Ελληνικής και Ρωμαϊκής Αρχαιότητος του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών.

Ο συγγραφέας είχε βεβαίως πίσω του μια τεράστια βιβλιογραφία, πάνω σε ένα ανεξάντλητο ζήτημα. Ομως αυτό δεν αποτελεί επαρκή προϋπόθεση προκειμένου να παραχθεί ένα έργο τόσο πλούσιο σε γνώση και κριτική θεώρηση. Η συμβολή του συγγραφέα και η μεγάλη έκταση των ερευνητικών προσπαθειών του αποτελεί τον κυριότερο παράγοντα που κατέστησε εφικτή τη σύνθεση αυτού του πολύ χρήσιμου έργου. Εκείνο που είναι σημαντικό είναι ότι ο Fowden επιμένει στο περιβάλλον, το οποίο θεωρεί ότι εξέθρεψε αυτό που ο ίδιος θεωρεί υβρίδιο ελληνικής και αιγυπτιακής σκέψης και βιοθεωρίας. Εκκινεί από μελέτη της «πολιτιστικής αλληλεπίδρασης» του αιγυπτιακού περιβάλλοντος με τον περίγυρό του (Μέρος Ι), και μόνο ύστερα από αυτό εισέρχεται σε ανάλυση της «μεθόδου του Ερμή» (Μέρος ΙΙ), για να καταλήξει να μελετήσει αναλυτικά, όχι πλέον γενικά το «αιγυπτιακό» περιβάλλον, αλλά το «περιβάλλον του ερμητισμού» (Μέρος ΙΙΙ).

Πριν από πολλά χρόνια είχα προμηθευτεί το ογκωδέστατο (4 τόμοι) έργο του σπουδαίου μελετητή του Ερμή Τρισμέγιστου, του Walter Scott, Hermetica (Οξφόρδη, 1924-36). Ομως, σύντομα κατάλαβα ότι τέτοια ογκώδη έργα πολύ λίγο εκπληρούν το σκοπό τους, αν δεν μελετηθούν σε συνδυασμό με περιεκτικές μονογραφίες περί το ζήτημα -ιδίως αν πρόκειται να μελετηθούν από ανθρώπους (όπως εγώ) που δεν είχαν κάμει τη μελέτη του Τρισμέγιστου σκοπό της ζωής τους. Δεν έχω καμία δυσκολία να ισχυρισθώ ότι μελέτες όπως η ανά χείρας, του Garth Fowden, συνιστούν το βέλτιστο τρόπο προσεγγίσεως σε ένα μεγάλο και συναρπαστικό ζήτημα.

Παρά ταύτα, δεν θα ήθελα να αποποιηθώ της ευκαιρίας να επιμείνω σε δύο τρία σημεία επί της ουσίας. Ο συγγραφέας Gath Fowden καταφανώς διαπνέεται από αγάπη για την Ελλάδα και τα επιτεύγματά της -θα έλεγα μια αγάπη αρδευμένη από τα νάματα των ιδίων του των μελετών και ερευνών και ουδόλως σχετιζόμενη με αρχαιολατρία. Αυτός ίσως είναι ο λόγος για τον οποίο ο ίδιος δεν επιθυμεί να εισέλθει στο κρίσιμο ζήτημα της ιστορικής αρχαιότητος του Αιγυπτίου Ερμή. Κατ' αυτόν, «το ελληνικό και το αιγυπτιακό στοιχείο πραγματοποίησαν τη σύντηξη της οποίας προϊόντα είναι τα ερμητικά κείμενα» (σ. 292). Ο Ερμής ήταν μια «σύνθετη θεότητα» (σ. 86) που συνδυάζει προσωποποιήσεις αιγυπτιακών και ελληνικών θεοτήτων, συνδυασμένες με χαρακτηριστικά σοφών (αλλά θνητών) ανθρώπων. Ο Ερμής ήταν ένας θνητός της μακρινής αρχαιότητας, ο οποίος κατέστη κοινωνός θείων αποκαλύψεων και εν τέλει μετετέθη στην κατηγορία των θεών. Αν όμως αυτή η διατύπωση μοιάζει επαμφοτερίζουσα, ο συγγραφέας δεν επιτρέπει υποκειμενικές ερμηνείες: «Ο Τρισμέγιστος Ερμής ήταν ο κοσμοπολιτικός ελληνιστικός Ερμής, που μεταβλήθηκε σε αιγυπτιακό θεό με την ταύτισή του προς τον Θωθ και έγινε γνωστός σε ολόκληρο το ρωμαϊκό κόσμο σαν κατ' εξοχήν "αιγυπτιακός"» (σ. 75). Και τούτο, παρά το γεγονός ότι «άνθρωποι με ελληνική παιδεία δεν έβλεπαν τον Τρισμέγιστο με την ίδια έννοια που το έκαναν όσοι είχαν ελληνικές καταβολές» (σ. 76).

Εχω την αίσθηση ότι ο συγγραφέας θέλει να κρατήσει τον Ερμή κοντά στην «ελληνική» επίδραση πάση θυσία. Αλλωστε αυτή η θέση είναι εκείνη μακράς σειράς ερευνητών πριν από αυτόν. Ομως δεν είναι η μόνη. Εδώ θα θυμηθώ την παρατήρηση του M.W. Bloomfield (1952), κατά τον οποίον «στο ζήτημα των αιγυπτιακών ριζών του Ερμητισμού, η ακαδημαϊκή έρευνα έχει μέχρι σήμερα μετεωρισθεί από το ένα άκρο της υπερβολής έως το άλλο». Και πάντως υπάρχουν μελετητές (όπως ο Franz Cumont) που έχουν υποστηρίξει ότι πολλά κείμενα από το Corpus Hermeticum είναι προγενέστερα όχι μόνο του Μ. Αλεξάνδρου αλλά και αυτού του Πλάτωνα. Ετσι, ο συγγραφέας αυτού εδώ του βιβλίου φαίνεται να κλίνει προς την άποψη του A.J. Festugiere (παρά την εμφανή αντιπάθειά του προς αυτόν) που υποστηρίζει την «ελληνική» άποψη. Ομως δεν ασχολείται και πολύ με τους άλλους (όπως οι Β.Η. Stricker και Ρ. Derchain), που επιμένουν ότι το «αιγυπτιακό» στοιχείο είναι το κυρίαρχο των Ερμητικών κειμένων -αν και ασφαλώς τους γνωρίζει και δεν τους αγνοεί βιβλιογραφικώς.

Φυσικά, θα τηρήσουμε αποστάσεις από τη διαμάχη. Θα αναφέρω όμως ότι πολλοί αρχαίοι αναφέρονται στον Ερμή ως ένα «αρχαίο Αιτύπτιο σοφό» -και πέραν αυτού ουδέν. Ο Fowden αναφέρεται στον χριστιανό μαθητή του Ωριγένη, Δίδυμο τον Τυφλό -εγώ θα προσθέσω την αναφορά του Τυφλού «και Αιγυπτίων ουν οι λόγιοι, ων έστιν ο τρισμέγιστος Ερμής, λέγουσιν...» (Σχόλια εις Ψαλμούς, 22-26, 10). Η σειρά τέτοιων ανδρών είναι μακρά -τους περισσότερους τους αναφέρει ο συγγραφέας, όχι όμως σε κρίσιμα αποσπάσματά τους. Διά τούτο, ας μου επιτραπεί να τελειώσω με μια αναφορά από το λεξικό Σούδα, του 10ου αιώνα, (που και ο συγγραφέας χρησιμοποιεί για ήσσονος σημασίας πληροφορίες στις σελ. 125, 228, 233): Στο γράμμα «έψιλον», λοιπόν, το Λεξικό αναφέρει τα εξής: «Ερμής, ο Τρισμέγιστος· ούτος ην Αιγύπτιος σοφός· ήκμαζε δε προ του Φαραώ. Εκέκλητο δε Τρισμέγιστος, διότι περί τριάδος εφθέγξατο ειπών, εν τριάδι μίαν είναι θεότητα».

Η μετάφραση του βιβλίου στα ελληνικά είναι σπάνιας ποιότητας (έστω και αν παρεισέφρησαν μερικά αδόκιμα «σαν»). Ο φιλόπονος μεταφραστης προφανώς γνωρίζει τι μεταφράζει, γνωρίζει το αντικείμενο και την ελληνιστική εποχή, και επεμβαίνει ο ίδιος με δικές του σημειώσεις, συντελώντας αποφασιστικά σε μια πραγματικά υποδειγματική έκδοση. Στο καθήκον του, το πρωτότυπο και τον βοήθησε και τον δυσκόλεψε εν ταυτώ. Τον βοήθησε η δομή του έργου και η συνεπής λογική αλληλουχία των κεφαλαίων. Και τον δυσκόλεψε αναμφιβόλως ο μεγάλος αριθμός ονομάτων συγγραφέων και τίτλων έργων, τα οποία «επανήλθαν» στη μητρική τους γλώσσα κατά τρόπο αψεγάδιαστο.



ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΤΖΑΜΑΛΙΚΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 22/11/2002