Ο παγκόσμιος ρόλος των μη κυβερνητικών οργανώσεων

Το βιβλίο αυτό, με θαυμαστή σαφήνεια και μεθοδικότητα, και στη βάση έγκυρων στατιστικών στοιχείων, δείχνει την θεαματική ανάπτυξη των παγκοσμίων μη κυβερνητικών οργανώσεων, κυρίως στις δύο τελευταίες δεκαετίες. Γιατί παρόλο που βλέπουμε την συγκρότηση μη κυβερνητικών οργανώσεων ήδη από τα μέσα του 18ου αιώνα, είναι μετά την κατάρρευση του Σοβιετικού μπλοκ και την εξαφάνιση της πόλωσης μεταξύ υπαρκτού σοσιαλισμού και καπιταλισμού που οι παγκόσμιες μη κυβερνητικές οργανώσεις αναπτύσσονται κατά γεωμετρικό τρόπο. Αν λάβουμε υπόψη μας και την πιο πρόσφατη ανάπτυξη των νέων κοινωνικών κινημάτων που έχουν έναν πιο πολιτικό χαρακτήρα, οδηγούμαστε στην διαπίστωση της συγκρότησης μιας παγκόσμιας κοινωνίας των πολιτών που σταδιακά αλλάζει την ισορροπία ισχύος στο παγκόσμιο σκηνικό. Με αυτόν τον τρόπο, όπως αναφέρεται στο βιβλίο, περνούμε σταδιακά από ένα κρατοκεντρικό σε ένα σύστημα διεθνών σχέσεων που βασίζεται στην πολυκεντρική διακυβέρνηση.

(Από τον εκδότη)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Μέχρι και τη δεκαετία του 1970 επικρατούσε η άποψη ότι οι διεθνείς (για την ακρίβεια διεθνικές) Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις έπαιζαν μηδαμινό ρόλο στα διεθνή δρώμενα. Στο πλαίσιο του κυρίαρχου μέχρι τότε θεωρητικού παραδείγματος του ρεαλισμού, οι κύριοι δρώντες στη διεθνή σκηνή ήταν τα κράτη, κατά βάση τα ισχυρά κράτη. Το διεθνές σύστημα ήταν αυστηρά κρατοκεντρικό. Ακόμη και οι διεθνείς (διακρατικοί) οργανισμοί θεωρούνταν περιορισμένης εμβέλειας. Ετσι οι Διεθvείς Σχέσεις περιορίζονταν κυρίως στη μελέτη της εξωτερικής πολιτικής τωv κρατώv και τωv συvασπισμώv τους, δηλαδή στη διπλωματική και στρατιωτική τους συμπεριφορά.

Ωστόσο ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1970 ορισμένοι αμφισβήτησαν τις βεβαιότητες του ρεαλισμού, με προεξάρχοντα τον John Burton (World Society, 1972), και στη συνέχεια τους Rosenau, Nye, Haas, Falk, Russett κ.ά. Οι πρωτοπόροι αυτοί διεθνολόγοι υποστήριζαν ότι η διεθνής κοινωνία δεν ήταν πλέον κρατοκεντρική, αλλά «πoλυκεvτρική», με ολοένα αυξανόμενο ρόλο και επιρροή των διεθνών (διακρατικών) οργανισμών, αλλά και των Μη Kυβερvητικών Οργανώσεων (ΜΚΟ) με διεθνή εμβέλεια. Ειδικά κατά τον Burton, η διεθνής ατζέντα θα τίθεται όλο και περισσότερο από ΜΚΟ και λιγότερο από τις κυβερνήσεις, οι οποίες είτε θα ακoλoυθoύv, εκόντες άκοντες, είτε θα ανθίστανται στα κελεύσματα των καιρών.

Οταν οι θέσεις αυτές διατυπώθηκαν ηχούσαν αιρετικές ή ιδεαλιστικές (όπως οι θέσεις των διεθνιστών του Μεσοπολέμου που είχε κατακεραυνώσει ο E.H.Carr, το 1939 στο περίφημο βιβλίο του «The Twenty Years Crisis», 1919-1939). Λίγο μετά όμως, προς το τέλος του Ψυχρού Πολέμου και πολύ περισσότερο στη μεταδιπολική εποχή, οι εκτιμήσεις αυτές για τη διεθνή - παγκόσμια πλέον - πραγματικότητα είναι πολύ πιο πειστικές.

Στην Ελλάδα που επικρατούσε η σχολή του ρεαλισμού -και μάλιστα στην απλουστευτική εθνοκεντρική, ενίοτε και εθνικιστική της εκδοχή- δεν υπήρχε πολύ έδαφος για αναλύσεις πέρα από την «υψηλή πολιτική» των κρατών στο πλαίσιο της ισχύος και της αποτροπής. Μόλις την τελευταία δεκαετία (για την ακρίβεια από τα μέσα της προηγούμενης δεκαετίας), μπορεί να μιλήσει κανείς για έναν σοβαρό αντίλογο σε αυτόν τον εθνοκεντρικό ρεαλισμό. Στο πλαίσιο αυτό είχαμε, πρόσφατα, και μελέτες (συλλογικές) για τις ΜΚΟ από την οπτική του πλουραλιστικού-φιλελεύθερου θεωρητικού παραδείγματος των Διεθνών Σχέσεων (βλ. π.χ. Σκλιά και Χουλιάρα, επιμ., «Η διπλωματία της κοινωνίας των πολιτών», Αθήνα, Εκδ. «Παπαζήση», 2002). Αυτό που έλειπε όμως ήταν μία σε βάθος μελέτη στα ελληνικά για το διεθνή ρόλο των ΜΚΟ. Αυτό το κενό ήρθε να καλύψει ο προσεκτικός τόμος του διεθνολόγου Χρήστου Α. Φραγκονικολόπουλου. Ο παγκόσμιος ρόλος των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων: δυναμική και αδυναμίες στην παγκόσμια διακυβέρνηση, μία επιμελημένη έκδοση από τις εκδόσεις «Ι. Σιδέρης», που πλαισιώνεται και από έναν κατάλληλο πρόλογο από τον Νίκο Μουζέλη.

Στο βιβλίο αυτό, ο Φραγκονικολόπουλος προχωράει συστηματικά και μεθοδικά. Ξεκινάει από την απαραίτητη ιστορική διάσταση: από τις απαρχές των διεθνών ΜΚΟ στον 19ο αιώνα (οργανώσεις για την κατάργηση του δουλεμπορίου, Διεθνής Επιτροπή του Ερυθρού Σταυρού, ενώσεις για την προαγωγή του Διεθνούς Δικαίου, οργανώσεις για την εξερεύνηση της θάλασσας ή για τη μετεωρολογία) και στον πρώιμο 20ό αιώνα (κυρίως με τα διεθνικά φεμινιστικά και εργατικά κινήματα). Η έκρηξη των ΜΚΟ είναι βέβαια πιο πρόσφατο φαινόμενο (13.000 ΜΚΟ το 1980, πάνω από 59.000 σήμερα). Στη συνέχεια, ο συγγραφέας περνάει στον ορισμό και στη δύσκολη ταξινόμηση των ΜΚΟ, με βάση τη διεθνή βιβλιογραφία. Κατόπιν παρουσιάζει τις θεωρητικές προσεγγίσεις σε σχέση με τις ΜΚΟ, ξεκινώντας από την παραδοσιακή ρεαλιστική παράδοση (που επιμένει, ακόμη και σήμερα να υποβιβάζει τον ρόλο των ΜΚΟ), περνώντας μετά στη φιλελεύθερη-πλουραλιστική παράδοση που θεωρεί το δυναμικό ρόλο των ΜΚΟ ως αναπόσπαστο τμήμα της σύγχρονης παγκόσμιας (global) πλέον κοινωνίας. Στο σημείο αυτό ο Φραγκονικολόπουλος θέτει και το θέμα της εξήγησης της ραγδαίας ανάπτυξης των ΜΚΟ κατά τις τελευταίες δύο δεκαετίες ως φαινομένου «από κάτω προς τα πάνω» κατά του κρατοκεντρισμού και του συντηρητισμού των κρατών, αλλά και ως αντίδραση σε ανεξέλεγκτες παγκόσμιες κοινωνικοοικονομικές διαδικασίες, δηλαδή τις δυσάρεστες πλευρές της παγκοσμιοποίησης. Επίσης διαπραγματεύεται το θέμα του κατά πόσον οι διεθνικές ΜΚΟ νομιμοποιούνται να έχουν επιρροή και δράση, συμμετέχοντας στις διεθνείς διαδικασίες στο πλαίσιο της γνωστής «παγκόσμιας διακυβέρνησης» (world governence).

Εχοντας ξεκαθαρίσει το τοπίο, ο συγγραφέας περνάει, στη συνέχεια, στην πιο λεπτομερή παρουσίαση της δράσης των διεθνικών ΜΚΟ, οι οποίες συμβάλλουν στη διαμόρφωση ενός «παγκόσμιου πολιτικού χώρου» και στην εκκόλαψη μιας νέας παγκόσμιας συνείδησης. Παρουσιάζονται η δραστηριότητα και τα επιτεύγματα σωρείας ΜΚΟ, όπως η Greenpeace, το Climate Action Network, η Διεθνής Αμνηστία, η Transparency International, το International Actor Network on Small Arms, η Pugwash on Science and World Affairs (υπέρ του αφοπλισμού), ο συνασπισμός για το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο, η Oxfam International, η Διεθνής Εκστρατεία για την Απαγόρευση των Ναρκών Ξηράς, το World Commission on Dams, το Παγκόσμιο Κοινωνικό Φόρουμ κ.ά. Ακόμη και ο σχετικός με τα διεθνή θέματα θα εκπλαγεί με το εύρος της δράσης και επιρροής (ειδικά τώρα με τις δυνατότητες που δίνει το Διαδίκτυο) των ΜΚΟ και από το συντονισμό της δράσης τους που έχει φέρει τα κράτη (συγκεκριμένα πολλά ισχυρά κράτη) σε διλήμματα και συχνά σε στάσεις άμυνας.

Ενα άλλο θέμα που εξετάζεται στη μελέτη αυτή είναι η στρατηγική και τα είδη δράσης που ακολουθούν οι ΜΚΟ, άλλοτε σε συνεργασία με ορισμένα κράτη και άλλοτε όχι ή σε συνεργασία και συντονισμό με διεθνείς οργανισμούς ή ακριβέστερα με όργανα ή επιτροπές διεθνών (διακρατικών) οργανισμών ανάλογα με τη θεματική. Ο συγγραφέας αποφεύγει επιμελώς την παγίδα της ωραιοποίησης των ΜΚΟ και του ρόλου τους, εξετάζοντας ταυτόχρονα και τα τρωτά τους σημεία, όπως την υπερβολική επιρροή των ΜΚΟ του αναπτυγμένου κόσμου επί του αναπτυσσόμενου και τα συνεχιζόμενα προβλήματα της διαφάνειας, της αντιπροσωπευτικότητας, της λογοδοσίας, ακόμη ενίοτε και της πραγματικής αυτονομίας τους, προτείνοντας πρακτικά μέτρα για τη βελτίωση της κατάστασης και της απόδοσής τους.

Ισως η κύρια παράλειψη του βιβλίου είναι ότι δεν καλύπτεται η δράση των ΜΚΟ ως μεσολαβητών, για την ακρίβεια σε ρόλο «διευκόλυνσης» (facilitation) σε συγκρούσεις, η γνωστή ως «εναλλακτική διπλωματία» («διπλωματία 2ης τροχιάς»). Χαρακτηριστικές τέτοιες περιπτώσεις είναι οι ακόλουθες: ο ρόλος του World Council of Churches στη διένεξη του Νοτίου Σουδάν, των Quakers στη σύγκρουση της Μπιάφρας, του Carter Center στην Ερυθραία, στη Γρανάδα και αλλού, η εμπλοκή του Centre for the Analysis of Conflict στο Κυπριακό, στη Νότια Αφρική ή στη Μολδαβία, του Harvard Group στο Παλαιστινιακό (που οδήγησε στη διαδικασία του Οσλο) και στα καθ' ημάς, ο ρόλος των ΜΚΟ στη βελτίωση των ελληνοτουρκικών σχέσεων, από το 1996 και έπειτα. Η παράλειψη αυτή εκπλήσσει αφού ο συγγραφέας έχει στο παρελθόν ασχοληθεί επιστημονικά με τη διπλωματία 2ης τροχιάς.

Καταλήγοντας, το βιβλίο αυτό αποτελεί ουσιαστική μελέτη και θα μπορούσε κάλλιστα, με κάποιες ίσως προσθήκες και εμβαθύνσεις σε ορισμένα σημεία, να είχε δημοσιευθεί και στη διεθνή βιβλιογραφία. Είναι απαραίτητο βοήθημα για τον Ελληνα μελετητή των διεθνών σχέσεων, τον διπλωμάτη, τον δημοσιογράφο και οποιονδήποτε θέλει να έχει μια πιο ενημερωμένη και σύγχρονη εικόνα του διεθνούς γίγνεσθαι, μακριά από τα απλουστευτικά παραπλανητικά στερεότυπα του πάλαι ποτέ ρεαλισμού που εξακολουθεί να επηρεάζει, εξωπραγματικά, πολλούς Ελληνες αναλυτές και πολλούς που λαμβάνουν αποφάσεις στην εξωτερική πολιτική.



ΑΛΕΞΗΣ ΗΡΑΚΛΕΙΔΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 17/08/2007