Η γλώσσα και το έθνος 1880-1980

Αυτό το βιβλίο αφορά το ιστορικό γλωσσικό ζήτημα και φωτίζει τη σημερινή διάσταση των πεποιθήσεων για την ελληνική γλώσσα και τους κινδύνους που λέγεται ότι την απειλούν στην ευρωπαϊκή εποχή μας.
Αναλύει την ιστορική διαμάχη υπέρ της καθαρεύουσας ή της δημοτικής ως ιδεολογική σύγκρουση ανάμεσα σε δύο αντίπαλες εκδοχές για τους πολιτικούς προσανατολισμούς της ελληνικής κοινωνίας.
Αναπροσδιορίζει τη στενή σχέση ανάμεσα στη γλώσσα και το έθνος, ως βασική παράμετρο για την κατανόηση της ιστορικής διγλωσσίας.
Αναδεικνύει την ιδεολογική διάσταση του σύγχρονου λεγόμενου γλωσσικού ζητήματος και καταλήγει στο συμπέρασμα ότι οι αξιολογήσεις της ελληνικής γλώσσας έχουν στενή σχέση με την αξία που αποδίδεται στην εθνική ταυτότητα.







ΚΡΙΤΙΚΗ



Όλο και σπανιότερα βάζει τα τελευταία χρόνια φωτιές η γλώσσα στην ελληνική κοινωνία. Οι αλλοτινές συγκρούσεις έχουν, κατά πώς φαίνεται, καταλαγιάσει για τα καλά: ακόμη και η πρόσφατη πρόταση της κοινοτικής επιτρόπου Αννας Διαμαντοπούλου για την καθιέρωση των αγγλικών ως δεύτερης επίσημης γλώσσας της χώρας, που σε άλλες εποχές θα ξεσήκωνε θύελλα αντιδράσεων και αντεγκλήσεων, πέρασε σχεδόν στα βουβά και ξεχάστηκε μέσα σε μερικές ημέρες. Τέλειωσε άραγε οριστικά το γλωσσικό ζήτημα στην Ελλάδα; Νομίζω πως αυτό κανείς δεν είναι σε θέση να μας το πει με ασφάλεια ακόμη. Σίγουρα, πάντως, δεν βρισκόμαστε σε περίοδο αναβρασμού: η ιδεολογική και πολιτική ένταση γύρω από τη γλώσσα, που ταρακούνησε τον τόπο για περισσότερο από μία εκατονταετία, μοιάζει σε κάθε περίπτωση να έχει μπει σε φάση υποχώρησης. Το βιβλίο της Αννας Φραγκουδάκη δείχνει να ξεκινάει από αυτήν ακριβώς την παραδοχή: ο καβγάς για τη γλώσσα (τουλάχιστον σε ό,τι αφορά την αντιπαράθεση δημοτικής και καθαρεύουσας) έφτασε με τον έναν ή τον άλλον τρόπο σ' ένα ορισμένο τέλος -καιρός να δούμε το θέμα στις ιστορικές του διαστάσεις και να δοκιμάσουμε να το καταλάβουμε, πέρα από τα πάθη που κυρίεψαν τους κατά καιρούς πρωταγωνιστές του.



Πορεία συνεχών εμποδίων



Η πορεία που ακολουθεί η Φραγκουδάκη αποδεικνύει πως ήδη από το 1911 (όταν ο Βενιζέλος, υπό το κράτος εξαιρετικά μεγάλων πιέσεων, αναγκάζεται να κατοχυρώσει συνταγματικά την καθαρεύουσα) οι δημοτικιστές έχουν ξεκαθαρίσει το τοπίο του αγώνα τους. Η τριάδα των Δημήτρη Γληνού, Αλέξανδρου Δελμούζου και Μανόλη Τριανταφυλλίδη, που κατορθώνει το 1917 να επιβάλει, έστω και για μικρό χρονικό διάστημα, τη διδασκαλία της δημοτικής στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση, ξέρει πολύ καλά πως οι θέσεις της δεν επιδέχονται αμφισβήτηση επί της ουσίας. Τι συμβαίνει, παρ' όλα αυτά, και χρειάζονται εξήντα ακόμη χρόνια για να γίνουν οι ίδιες θέσεις κοινά θέσφατα; Τι συμβαίνει και χρειάζεται να ταυτιστούν οι δημοτικιστές με το δαίμονα του κομμουνισμού και της πολιτικής ή της κοινωνικής αταξίας; Τι συμβαίνει και χρειάζεται οι περισσότεροι εκπρόσωποι του δημοτικισμού να θεωρήσουν με δική τους πρωτοβουλία υπεύθυνη την πολιτική για την παντελή αποτυχία εφαρμογής των σχεδίων τους;

Η Φραγκουδάκη το λέει (και το τεκμηριώνει) πολύ καθαρά: η διαμάχη καθαρευουσιάνων και δημοτικιστικών συνδέεται σε όλη τη γραμμή της εξέλιξής της με το πρόσωπο που θέλει η κάθε παράταξη να προβάλει στο πεδίο της εθνικής ταυτότητας. Το ασήκωτο αυτό ιδεολογικό βάρος προσδιορίζει τον πυρήνα του γλωσσικού ζητήματος, ρίχνοντας τη σκιά του και στις τελευταίες δεκαετίες του αιώνα, όταν ο φόβος του μαλλιαρισμού αντικαθίσταται από το φόβο για την πτώχευση και την εξαφάνιση της γλώσσας. Κι αν οι ιστορικοί δημοτικιστές οδηγούνται στο να απαξιώσουν εν κατακλείδι και να αποστραφούν την πολιτική, το πράττουν την ώρα ακριβώς που πιστεύουν ότι η καθιέρωση της ομιλούμενης γλώσσας συνιστά τη ζωτικότερη ανάγκη του έθνους. Με τα λόγια της Φραγκουδάκη: Το κίνημα για την επιβολή της δημοτικής γλώσσας την πρώτη περίοδο από το 1880 συνάντησε ιδιαίτερα οξεία αντίθεση και το λεγόμενο γλωσσικό ζήτημα προκάλεσε βιαιότατες κοινωνικές συγκρούσεις. Η ένταση και η οξύτητα αυτών των συγκρούσεων από μόνη της υποβάλλει την ιδέα ότι η γλωσσική διαμάχη θα πρέπει να εξέφραζε γενικότερες αντιπαραθέσεις. Η θεωρία που διαμορφώνεται την εποχή εκείνη με βασικούς φορείς τους δημοτικιστές, αναδεικνύει όλες τις αλλαγές που επιβάλλονται στην κοινωνία, και ιδίως την αντιμετώπιση του «εθνικού ζητήματος», ως αδύνατες να επιτευχθούν χωρίς την επιβολή της ομιλούμενης γλώσσας. Οι θεωρητικοί του δημοτικισμού υποστήριζαν ότι η επιβολή της ομιλούμενης γλώσσας αποτελούσε πρωτεύουσα και ζωτική ανάγκη για το έθνος, με επίκεντρο την αντιμετώπιση του λεγόμενου εθνικού ζητήματος, δηλαδή την επεκτατική εδαφική πολιτική.



Διπλή συμβολή



Το βιβλίο της Φραγκουδάκη είναι χωρισμένο σε είκοσι ένα αυτοδύναμα κεφάλαια, μέσα από την εκτύλιξη των οποίων ο αναγνώστης έχει την ευκαιρία να ανατρέξει σε ολόκληρο το ιστορικό του γλωσσικού ζητήματος: από τα πρώτα βήματα των δημοτικιστών στα 1880 και την κατοπινή αμφίθυμη σχέση τους με το βενιζελισμό ώς τις προσπάθειες του Ευάγγελου Παπανούτσου κατά τη δεκαετία του '60, τη γελοιοποίηση της καθαρεύουσας στη χούντα και την επιβολή της δημοτικής μετά τον τερματισμό της δικτατορίας. Η συμβολή του έργου της Φραγκουδάκη στην υπερδιογκωμένη ήδη βιβλιογραφία για το γλωσσικό ζήτημα είναι διπλή: επιχειρώντας κατ' αρχάς μια πρώτη ερμηνεία των ιστορικών δημοτικιστικών αγώνων, η συγγραφέας αποκαλύπτει το απώτερο ιδεολογικό τους βάθος -με άλλα λόγια, τα μεταγλωσσικά τους κίνητρα και αίτια. Κι εκείνο ασφαλώς το οποίο χρειαζόμαστε περισσότερο από οτιδήποτε άλλο σήμερα, είναι μια τέτοιου τύπου ερμηνεία -την ερμηνεία ενός υπερεκατονταετούς πολέμου, ο οποίος ώθησε πολλές φορές τα πράγματα στα όριά τους. Η άλλη σημασία του βιβλίου τής Φραγκουδάκη μάς πηγαίνει πέρα από την ιστορία: στο άμεσο και εντελώς χειροπιαστό παρόν. Η γλώσσα, επαναλαμβάνει συχνά η ερευνήτρια, δεν είναι μαυσωλείο και αφηρημένη οντότητα, που κάποιοι μπορεί να την εντάξουν με τη θέληση και τον ακτιβισμό τους σ' ένα οποιοδήποτε πρόγραμμα εθνικής σωτηρίας: αποτελεί, αντιθέτως, ζωντανό οργανισμό και περίπλοκο κοινωνικό θεσμό, που συνδιαμορφώνεται καθημερινά από πλήθος παράγοντες. Κι ένας τέτοιος θεσμός, ας μην το ξεχνάμε, έχει και μιαν αμιγώς πολιτική λειτουργία που, είτε φανερά εκδηλώνεται είτε υπόγεια, διατρέχει απ' άκρου εις άκρον την κοινωνία και διαπλάθει όλες τις κεντρικές επιλογές της.

ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 15/02/2002