Ο Θέρσανδρος και άλλα αφηγήματα

Το όνομα του Επ.Ι. Φραγκούδη ταυτίστηκε με το ρομαντικό μυθιστόρημά του «Ο Θέρσανδρος», το οποίο στιγματίστηκε ή αποσιωπήθηκε από ιστορικούς και κριτικούς της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Ωστόσο, κατά τα τελευταία χρόνια, το νεανικό αυτό κείμενο αντιμετωπίστηκε περισσότερο νηφάλια και φωτίστηκαν ενδιαφέρουσες πτυχές του. Έτσι, διερευνήθηκαν η ενδεχόμενη συνάφειά του με τη λογοτεχνία του φανταστικού, η σχέση του με τον βυρωνισμό και η σύνδεσή του όχι μόνο με τον ελληνικό και το δυτικό ρομαντισμό αλλά και με το αρχαίο ελληνικό ερωτικό μυθιστόρημα. [...]

Από την Εισαγωγή του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Επαμεινώνδας Φραγκούδης του Ιωάννου διεκδικεί τη θέση του δεύτερου κατά σειράν αρχαιότητας κυπρίου πεζογράφου, αν δεχθούμε ως πρώτο τον κύπριο σύντροφο του Ρήγα Βελεστινλή Ιωάννη Καρατζά, καθώς υποστηρίζεται ότι αυτός είναι ο συγγραφέας των ηθικοερωτικών ιστοριών Ερωτος αποτελέσματα, που εκδόθηκαν στη Βιέννη το 1792, δύο χρόνια μετά το Σχολείον των Ντελικάτων Εραστών του Ρήγα. Σε κάθε περίπτωση ο Φραγκούδης είναι ο πρώτος κύπριος μυθιστοριογράφος και μεταξύ των πρώτων ελλήνων συγγραφέων κατά τις πρώτες δύο δεκαετίες του ελληνικού κράτους, στοιχιζόμενος, σε χρονολογική σειρά, μετά τους αδελφούς Σούτσους, τον Ιάκωβο Πιτσιπίο και τον Γρηγόριο Παλαιολόγο (αν περιοριστούμε σε όσους ευτύχησαν τα μυθιστορήματά τους να ανατυπωθούν εντός του 20ού αι. και του ανατέλλοντος 21ου αι.).

Ο Θέρσανδρος εκδόθηκε στις αρχές του 1847, λίγους μήνες πριν από τον Φλώρο του Λ. Σ. Καλογερόπουλου. Το τρίτο μυθιστόρημα που κυκλοφόρησε από αθηναϊκό τυπογραφείο μετά τον Εξόριστο του 1831 του Αλέξανδρου Σούτσου και τον Πολυπαθή του Παλαιολόγου, αφού Ο Λέανδρος του Παναγιώτη Σούτσου τυπώθηκε στο Ναύπλιο, Η Ορφανή της Χίου του Πιτσιπίου στην Ερμούπολη και το δεύτερο μυθιστόρημα του Παλαιολόγου, Ο Ζωγράφος, στην Κωνσταντινούπολη. Ο Φραγκούδης ωστόσο είναι ο νεότερος αυτής της ομάδας. Η γέννησή του τοποθετείται γύρω στα 1825, όταν οι άλλοι είχαν ήδη ενηλικιωθεί. Η τόλμη που συνεπάγεται μια τόσο πρώιμη συγγραφική εμφάνιση, και δη με μυθιστόρημα, θα μπορούσε, εν μέρει τουλάχιστον, να οφείλεται στις σπουδές του στην Ιόνιο Ακαδημία και στην προσωπική γνωριμία του με επιφανείς της εποχής, μεταξύ άλλων και με τον Σολωμό. Αν και γεννηθείς στη Λεμεσό, χάρη στην κερκυραία μητέρα του εστάλη να φοιτήσει «στην γην του Αλκινόου». Κατά την επιστροφή του στη γενέθλια νήσο, περαστικός από την Αθήνα, εξέδωσε το μυθιστόρημά του από το τυπογραφείο του Μικρασιάτη Χρίστου Νικολαΐδη Φιλαδελφέως, τον οποίο θα πρέπει να γνώριζε από την Κέρκυρα, καθώς και αυτός φοίτησε στην Ιόνιο Ακαδημία και είχε νυμφευθεί Κυπρία, την αδελφή του ελληνιστή Ιωάννη Οικονομίδη, που το όνομά του υπάρχει στον κατάλογο των συνδρομητών του βιβλίου. Οπως και σήμερα - πόσο μάλλον τότε - ιδιαίτερη η σχέση συγγραφέα και εκδότη-τυπογράφου, μπορεί να αποβεί βοηθητική στην ιχνηλασία του συγγραφέα.



Περιπαθής ιστορία



Ο Θέρσανδρος είναι μια περιπαθής ερωτική ιστορία στην οποία θα ταίριαζε και ο τίτλος Τα κατά Ελένην και Θέρσανδρον, στο πρότυπο των ελληνιστικών μυθιστοριών. Αλλωστε «μυθιστορία» αποκαλεί ο Φραγκούδης το βιβλίο του και υποστηρίζεται ότι το όνομα του ήρωα παραπέμπει στον συνονόματό του δευτεραγωνιστή της μυθιστορίας του Αχιλλέα Τάτιου Τα κατά Λευκίππην και Κλειτοφώντα. Αν και δείχνει πιθανότερο ο συγγραφέας να είχε κατά νου κάποιον Θέρσανδρο της αρχαιοελληνικής γραμματείας, την οποία φαίνεται να κατείχε, τον Κερκυραίο ή τον μνημονευόμενο από τον Βιργίλιο. Πέραν όμως του ερωτικού πάθους, η μυθιστορία οιστρηλατείται από τα φλογερά για την πατρίδα αισθήματα του Θέρσανδρου.

Στον βασιλέα Οθωνα αφιερώνει ο Φραγκούδης το βιβλίο του, ευχόμενος στην εισαγωγική προσφώνησή του να τον δει μια ημέρα «αναβάτη της Επταλόφου», προς πραγμάτωση των οραμάτων της Μεγάλης Ιδέας. Υιός απόμαχου αγωνιστή της Ελληνικής Επανάστασης ο συγγραφέας, ορφανός πατρός εκ βρεφικής ηλικίας ο ήρωας του μυθιστορήματος. Μάλιστα ο Θέρσανδρος φέρεται γεννηθείς γύρω στα 1798, με τον πατέρα του να εκπνέει για την Ελλάδα, όπου είχε προστρέξει ανταποκρινόμενος στο πολεμιστήριο σάλπισμα του Ρήγα. Κοινή η μοίρα της Κύπρου και της Ελλάδας στα χρόνια που εξελίσσεται η υπόθεση, από τις αρχές του 1821 ως τα μέσα του 1823, αλλά και στα μέσα της δεκαετίας του 1840, όταν γράφτηκε το μυθιστόρημα.

Παραδόξως, αν και πρόκειται για το πρώτο βιβλίο ενός εικοσαετούς, εμφανίζεται μορφικά πεποικιλμένο. Επιστολικό στη μεγαλύτερη έκτασή του, ως ο προηγηθείς Λέανδρος, με 58 γράμματα να ανταλλάσσονται ανάμεσα σε τέσσερις επιστολογράφους· κυρίως ο Θέρσανδρος γράφει στον παιδιόθεν σύντροφό του Δημήτριο 34 επιστολές και η Ελένη στη φίλη της Ευανθία 14. Αλλά οι επιστολές πλαισιώνονται από αφηγηματικά μέρη· τον «πρόλογο του ποιητού», μία επιλογική διήγηση συνοδευόμενη από το «ημερολόγιον Θερσάνδρου» και υποσελίδιες σημειώσεις. Ενας ευρηματικός τρόπος ώστε ο απαγορευμένος έρωτας, που διεκτραγωδούν οι επιστολές, να κορυφωθεί με τη δολοφονία της Ελένης, τον επακόλουθο φόνο του δράστη και, τέλος, τον αυτοχειριασμό του Θέρσανδρου, όλα συμβάντα που ανιστορούνται στα αφηγηματικά μέρη. Ηδη στον πρόλογο περιγράφεται το μεταθανάτιο σμίξιμο των εραστών, ενώ παρόμοιες μακάβριες σκηνές με νεκρούς και φαντάσματα προσδίδουν ένταση στις καταληκτικές σελίδες.



Διχασμένος



Στο ενδιάμεσο όμως ο Θέρσανδρος, όπως και ο Φλώρος του Λ. Σ. Καλογερόπουλου, βρίσκεται διχασμένος ανάμεσα στη φωνή του έρωτος και της πατρίδος. Μόλις η είδηση για «την ανάστασιν της Ελλάδος» έφθασε στη Λάρνακα, Ιούνιο 1821, ο Θέρσανδρος έσπευσε να αναχωρήσει για την Ελλάδα μόνος (και όχι με τον φίλο του Δημήτριο· πράγματι, πολύ απρόσεκτα διαβάζουν μερικές φορές οι μελετητές). Στο μεσαίο κεφάλαιο του μυθιστορήματος, σε 12 επιστολές προς τον Δημήτριο και μία μοναδική στην Ελένη, ο Θέρσανδρος περιγράφει την περιήγησή του στην Ελλάδα αλλά και τις μάχες ως συνέχεια του ένδοξου αρχαιοελληνικού παρελθόντος. Μάλλον παρατηρητής παρά συμμέτοχος. Ιδιαζόντως πρωτότυπες φαίνονται οι υποσημειώσεις του μυθιστορήματος, που εμφανίζονται ως επεξηγηματικά σχόλια του συγγραφέα. Πρόκειται ουσιαστικά για αφηγηματικές νησίδες όπου ανιστορούνται συμβάντα από την τουρκοκρατούμενη Κύπρο και παρατίθενται διηγήσεις αρχαίων συγγραφέων ή και ποιήματα· στίχοι του Σολωμού, κύπρια δημοτικά άσματα έως και μία ωδή του συγγραφέα. Κάποτε μάλιστα ο τόνος της αφήγησης γίνεται δραματικός, όπως όταν περιγράφει, αναφερόμενος στην Κέρκυρα, «την κελτικήν των Αγγλων αλαζονείαν», που μία τριακονταετία αργότερα έμελλε να γνωρίσει και η προσφιλής του Κύπρος.

Παρά τις αρετές του Θέρσανδρου, ο επιμελητής Λ. Παπαλεοντίου, για να δώσει μια συνολικότερη εικόνα, ανατυπώνει το μυθιστόρημα συνοδευόμενο από μεταγενέστερα αφηγήματα, δημοσιευμένα στο περιοδικό «Θελξινόη», που ο Φραγκούδης εξέδιδε στην Κωνσταντινούπολη τη διετία 8/1855-7/1857, όταν είχε πλέον εγκαταλείψει την Κύπρο ως ανεπιθύμητος. Ανάμεσα σε αυτά ξεχωρίζουν το διήγημα Αγρυπνεί η θεία δίκη!, όπου το φρικώδες εναλλάσσεται με το κωμικό, και οι περιηγητικές διηγήσεις· το Οδοιπορικόν Μαυροβουνίου, που ο Φ. Σταυρίδης είχε εκδώσει αυτοτελώς το 1994 (Πολιτιστικό Ιδρυμα Τραπέζης Κύπρου) και το Ραμαζάνιον· Καραγκιόζης· Καδίρ-Γκεζεσί· Βαϊράμιον.

Από το 1860 ως τον θάνατό του, το 1897, ο Φραγκούδης έζησε στο Βουκουρέστι. «...Καθηγητής της Ελληνικής εις το Πανεπιστήριον Βουκουρεστίου, έχον, ως παρ' αυτού έμαθον, 31 καθηγητάς και 350 φοιτητάς...», όπως γράφει ο Α. Ρ. Ραγκαβής το 1874. Αραγε απείχε ολοκληρωτικά της συγγραφής; Σε αντίθεση με τους ελλαδίτες συγγραφείς του 19ου αιώνα, που κρίθηκαν ελάσσονες, ο Φραγκούδης ως Κύπριος έτυχε ιδιαίτερης φροντίδας. Οι κύπριοι μελετητές Λ. Παπαλεοντίου και Φ. Σταυρίδης, αλλά και ο Γ. Κεχαγιόγλου, συνεχίζουν την ανασκαφική προσπάθεια ελπίζοντας στην έκπληξη.



ΜΑΡΗ ΘΕΟΔΟΣΟΠΟΥΛΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ , 26-04-2003