Η σιωπή της καμηλοπάρδαλης

"Είχαν κατασκευάσει και προγραμματίσει τον τεράστιο ηλεκτρονικό υπολογιστή για να του υποβάλουν την οριστική ερώτηση, και στο τέλος του την υπέβαλαν:
«Υπάρχει Θεός;»
«Τώρα ναι» απάντησε η μηχανή -και ανελήφθη εις τους Ουρανούς."


Πώς θα φιλούσε ο Νάρκισσος τον εαυτό του αν το είδωλό του στο νερό αποκτούσε σάρκα και οστά; Είναι η γεωμετρία η οικουμενική γλώσσα επικοινωνίας της διανόησης; Έχουν πλέον δοκιμαστεί όλοι οι δυνατοί συνδυασμοί λέξεων στην ποίηση; Είναι η ανάγνωση μια αναξιοπρεπής δραστηριότητα; Γιατί το Κοράνι δίνει ενενήντα εννέα και όχι εκατό ονόματα στον Αλλάχ; Μπρεί ένας παντογνώστης θεός να προβλέψει την επόμενη κίνηση ενός σκακιστή; Γιατί η καμηλοπάρδαλη είναι το αξιοπρεπέστερο των θηλαστικών; Πώς είναι δυνατόν τα τείχη μιας πόλης να μικραίνουν όσο αυτή εξαπλώνεται;





ΚΡΙΤΙΚΗ



«Αποφάσισαν να τεθεί το ζήτημα της ψηφοφορίας. Κάποιοι πρότειναν να ψηφίσουν δι' ανατάσεως των χειρών, άλλοι όμως υποστήριξαν ότι η ψηφοφορία έπρεπε να είναι μυστική. Καθώς δεν μπορούσαν να συμφωνήσουν, αποφάσισαν να ψηφίσουν υπέρ ή κατά της μυστικής ψηφοφορίας. Κάποιοι πρότειναν να ψηφίσουν ως προς αυτό το ζήτημα δι' ανατάσεως των χειρών, άλλοι όμως υποστήριξαν ότι η ψηφοφορία περί του τρόπου διεξαγωγής της ψηφοφορίας έπρεπε να είναι μυστική. Καθώς δεν μπορούσαν να συμφωνήσουν, αποφασίστηκε να ψηφίσουν ως προς το αν η ψηφοφορία ως προς τον τρόπο διεξαγωγής της ψηφοφορίας έπρεπε ή όχι να είναι μυστική. Κάποιοι πρότειναν να ψηφίσουν ως προς αυτό το ζήτημα δι' ανατάσεως των χειρών, άλλοι όμως υποστήριξαν ότι...»

Το κείμενο αυτό, που τιτλοφορείται «Η ψηφοφορία» -από τη συλλογή ανάλογων (;) πεζών του Ιταλού, πολιτογραφημένου Ισπανού, συγγραφέα Κάρλο Φραμπέτι (γεννημένου το 1945), μακάρι να ήταν αντιπροσωπευτικό του εν γένει ύφους της πρόζας του συγκεκριμένου μπορχεσιανού διανοούμενου, μαθηματικού συν τοις άλλοις, μιμητή των παιχνιδιών του μεγάλου Αργεντινού. Λέω «μακάρι να ήταν» διότι οι προηγούμενες γραμμές ξεχωρίζουν από τα άλλα κείμενα του βιβλίου «Η σιωπή της καμηλοπάρδαλης» και, δυστυχώς, δεν αποτελούν δείγμα γραφής. Παρ' ολ' αυτά, παρετέθησαν γιατί δίνουν ακροθιγώς κάποια εικόνα του εργαστηρίου του συγγραφέα. Τον Φραμπέτι, αν δεν απατώμαι, τον πρωτογνωρίζουμε χάρη στις εκδόσεις «Opera» και στον χαλκέντερο Αχιλλέα Κυριακίδη, που έχει μεταφράσει παράλληλα με τη «...λεοπάρδαλη» και άλλο ένα βιβλίο του πρώτου.

Λυπάμαι, όμως, που δεν θα συμφωνήσω με τον ενθουσιασμό του συγγραφέα του οπισθόφυλλου του βιβλίου για την ικανότητα του Φραμπέτι να ξαφνιάζει, δήθεν, ευχάριστα τον αναγνώστη με την εμβέλειά του, με την ταχυδακτυλουργική του τάχα δεινότητα, λέω εγώ, να ανακατεύει και να μοιράζει την ειδολογική τράπουλα, διασταυρώνοντας «ποικίλα είδη γραφής: την παραβολή , το σωκρατικό διάλογο, το λαϊκό παραμύθι, το φανταστικό διήγημα, σ' εναν απολαυστικό συνδυασμό μαθηματικού ορθολογισμού και υψηλής λογοτεχνίας».

Ο Πικάσο, ας πούμε, όλοι ξέρουμε πόσο ...κακό έκανε σε ορισμένους μαθητές του, οι οποίοι εζήλωσαν το ανάστημά του και μη μπορώντας να το φτάσουν, το κατασυκοφάντησαν, όπως και ολόκληρη τη μοντέρνα ζωγραφική... Δεν θα ήθελα να είμαι τόσο καταδικαστικός με τον Φραμπέτι και τη σχέση του με τον Μπόρχες, τον οποίο ο συγγραφέας μας τόσο έκδηλα θαυμάζει και υπονομεύει, δυστυχώς. Το σύνηθες αποτέλεσμα σε παρόμοιες περιπτώσεις ήδη το υπαινίχθηκα: διαβάζοντας αυτές τις περίπου αδέξιες μιμήσεις/ασκήσεις (επί) της μπορχεσιανής γραφής, οι οποίες, αν και διασκεδαστικές έως έναν βαθμό, από ένα σημείο και μετά σε στομώνουν με την απερίφραστη επίδειξη πνευματικών κόλπων. Συχνά μέσα από επιστημονικές ή επιστημονικοφανείς γρίφους, η εγκεφαλική γραφή του Φραμπέτι, μία κατασκευή θα 'λεγα, στρέφεται τελικά εναντίον όλης αυτής της λογοτεχνικής άποψης που στήριξε η ευρηματική πρόζα του δημιουργού της «Ιστορίας της ατιμίας». Ο τελευταίος είχε το τάλαντο να μεταμορφώνει τη γραμματολογία σε ποίηση και να σε οδηγεί, μέσα από το λόγιο και το σχολαστικό, σε γοητευτικούς, φαντασιακούς δρόμους.

Ο ίδιος ο Μπόρχες επιπλέον δίδασκε, πολύ δικαιολογημένα, εναντίον της πλησμονής φανταστικών επινοήσεων σε ένα κείμενο. Το ίδιο ακριβώς ισχύει για τον πληθωρισμό και την κατάχρηση διανοητικών γρίφων, όχι μόνο σε ένα κείμενο, αλλά και στο πλάτος ένος βιβλίου, που διαπιστώνουμε εδώ. Ο Φραμπέτι ξοδεύεται κυριολεκτικά σε αινίγματα, λεκτικού και σημασιακού τύπου, προσπαθώντας να εντυπωσιάσει με την, αναμφισβήτητη, ευστροφία του, καλώντας μας να συμμετάσχουμε σε έναν κουραστικό και άσκοπο αγώνα κουίζ, που φοβάμαι μας ξεστρατίζει από τη λογοτεχνία. Μπορεί ο Φραμπέτι, όπως διαβάζουμε, να είναι μέλος της Ακαδημίας Επιστημών της Νέας Υόρκης και να «δημιουργεί κείμενα εκλαϊκευμένης επιστήμης», αλλά το ζήτημα είναι κατά πόσον ο «θετικισμός» του μπορεί να μεταστοιχειωθεί σε ένα ανάγνωσμα απολαυστικό και μαγικό, με άλλα λόγια λογοτεχνικό, όπως είπα. Π.χ., ένα κείμενο με τίτλο «Το πλάτος του χρόνου» βρίθει τόσων φιλοσοφικοεπιστημονικών(;) ακροβασιών, ώστε νομίζεις ότι διαβάζεις Χόκινς. Εάν ένας συγγραφέας χρειάζεται τόσα τρικ για να πείσει, να απογειώσει, υποτίθεται, το αποτέλεσμα, τότε εύκολα καταλαβαίνουμε ότι έχει παρεξηγήσει το ρόλο του...

Τα περισσότερα πεζά του βιβλίου σε μπουκώνουν με την επιδειξιομανία τους, τις περιττές φιγούρες και τα «πνευματώδη» τσαλίμια τους. Ο Φραμπέτι, εκτός των άλλων, έχει λησμονήσει το «φροντιστήριο» του συμπατριώτη του Καλβίνο, ενός μετρημένου μοντερνιστή, που ήξερε να σερβίρει τα εδέσματά του με σωφροσύνη και σεμνότητα. Ποιος δεν θυμάται τα αξέχαστα «Κοσμοκωμικά» και το χιουμοριστικό όσο και ποιητικό τρόπο με τον οποίο διηγήθηκε το παραμύθι της δημιουργίας του Σύμπαντος. Ο Καλβίνο ήξερε να δανείζεται -και από τον Μπόρχες- και ό,τι έπαιρνε το διύλιζε μέσα από την προσωπική του ματιά αξιοποιώντάς το. Ο Φραμπέτι, αντιθέτως, με αδέξιο τρόπο προσπαθεί να πείσει για την αγχίνοια και το χιούμορ του, τα οποία είναι πρόδηλα στοιχεία της γραφής του, αλλά άστοχα χρησιμοποιημένα, αφού δεν υπηρετούν έναν λειτουργικό λόγο από λογοτεχνική άποψη.

Η «Σιωπή της καμηλοπάρδαλης» επιδιώκει να είναι ένα παράδοξο βιβλίο, όμως τελικά εισπράττεται ως μία ιστορία εξαντλημένη από τις πρώτες σελίδες: όταν ένα κείμενο σου δίνει την αίσθηση ότι το έχεις διεξέλθει από νωρίς, δηλαδή όταν μπορείς να το έχεις ήδη προσλάβει περαιώνοντας απλώς την αρχή του, τότε καταλαβαίνεις ότι αυτό δεν διαθέτει κανένα μυστικό. Εννοώ ότι ο Φραμπέτι προδίδει και ξοδεύει τη μανιέρα του από τα πρώτα κείμενα, αφήνοντάς μας στη συνέχεια να προχωράμε σε ένα πεδίο επαναλαμβανόμενο, χωρίς εκπλήξεις. Να επανέλθω: και να πει κανείς ότι από το συγγραφέα αυτόν λείπει η ευφυΐα... Το αντίθετο, θα έλεγα. Εδώ χρειάζεται να προσθέσω κάτι: έχει γραφεί κατ' επανάληψη ότι η γραφή πολλές φορές περνάει και από τη λυδία λίθο της αγχίνοιας και ο Φραμπέτι μοιάζει να είναι ένας εύστροφος άνθρωπος, καλός συγγραφέας όμως; Ως προς την τελευταία ιδιότητα, ας μου επιτραπεί να πω ότι χωλαίνει. Ισως είναι ένας άξιος χιουμορίστας, τύπου Σασά Γκιτρί ή ενός μετριότερου Έκο, δεν ξέρω. Πάντως, σημαντικός λογοτέχνης δεν είναι. Διότι και ένας μέτριος συγγραφέας θα μπορούσε να αντιληφθεί ότι η υπερβολική μίμηση του ύφους ενός ομοτέχνου του θα τον ζημίωνε. Και εδώ μπαίνει το ερώτημα: Πώς ένας οξύνους, κατά τεκμήριο, άνθρωπος όπως ο Φραμπέτι, δεν σκέφτεται ανάλογα όσον αφορά τη γραφή;

Νομίζω ότι το λογοτεχνικό ένστικτο, ας το πω έτσι, δεν συντροφεύει κατ' ανάγκην τον πεπαιδευμένο και τον έξυπνο νου. Κι αυτό έχει αποδειχθεί μέσα στην ιστορία της γραφής και των ανεκδότων που τη συνοδεύουν. Χρειάζεται να θυμηθούμε την υπόθεση του Τζο Όρτον, του μποέμ αυτού συγγραφέα, που δολοφονήθηκε λόγω φθόνου από τον εραστή του, έναν εγκρατέστερο μορφώσεως, ομότεχνο του θύματός του, πλην κακό σε ό,τι έγραφε;

Και για να μη μείνουμε μόνο στα αρνητικά του βιβλίου, το οποίο ειλικρινά ...θα ήθελα να μου αρέσει, επειδή εκτιμώ βαθύτατα τις προτάσεις του Μπόρχες, μιας φυσιογνωμίας καταλυτικής πιστεύω μέσα στην παγκόσμια λογοτεχνία: τα μικρά κείμενα της «...καμηλοπάρδαλης», δίκην γνωμικών ή αποφθεγμάτων, είναι δραστικά και σε γεμίζουν ευφορία. Ο Φραμπέτι θα μπορούσε να είχε πετύχει το στόχο του εάν είχε περιορισθεί στο πλαίσιο της προηγούμενης μικρής φόρμας και δεν πάλευε στα βαθιά, πλειοδοτώντας με τις διανοητικές ασκήσεις που προανέφερα. Στα ταχυγραφήματά του αποδεικνύεται, λοιπόν, πιο ουσιαστικός, λιγότερο κουραστικός. Με τη συγκεκριμένη πρόζα πείθει με τις παράδοξες «συνταγές» του χρηστομάθειας, με τις πλάγιες και συχνά ανατρεπτικές πλαγιοκοπήσεις δεδομένων πραγμάτων. Θα 'θελε κι αυτός με τη σειρά του να ολοκληρώσει κάποιον ατομικό χάρτη περί του κόσμου, αλλά οι δυνάμεις του τον προδίδουν. Σχηματίζεις εντέλει την εντύπωση ότι διαβάζεις από «δεύτερο χέρι» την ανάγνωση που κάνει επί ενός «άλλου» κόσμου, που κρύβουν τα επιφαινόμενα, όπως το έκανε ο «δάσκαλός» του. Και για να παραφράσουμε μια γνωστή φράση των Γκέτε/Μεφιστοφελή, ο Φραμπέτι μάταια περιπλανήθηκε στα χωράφια του Μπόρχες, γιατί «καθένας μαθαίνει μόνον αυτό που μπορεί».

Ο Αχιλλέας Κυριακίδης έδωσε τον καλύτερό του εαυτό στα μπορχεσιανά αυτά κείμενα, που του πηγαίνουν άλλωστε. Γι' αυτό δεν έχει καμία σημασία εάν εμένα με ενόχλησε η λέξη «εξηγητές» (σελίδα 9) στη θέση μιας άλλης (ας πούμε της λέξης «ερμηνευτές»).

ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 13/09/2002