Τα πάθη της λογικής

Σ' αυτό το βιβλίο χρησιμοποιείται μια οικονομική αντίληψη για να αποδειχτεί ότι οι ευγενείς ανθρώπινες τάσεις ίσως δεν είναι κάτι που απλώς επιβίωσε των πιέσεων του υλικού κόσμου, αλλά, αντιθέτως, κάτι που σφυρηλατήθηκε απ' αυτές. Αυτή η άποψη στηρίζεται στο εξής παράδοξο: ότι σε πολλές περιπτώσεις η συνειδητή επιδίωξη του ατομικού συμφέροντος παρεμποδίζει την επίτευξή του.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο τυπικός οικονομικός άνθρωπος της Οικονομικής Θεωρίας (ή τουλάχιστον του κυρίαρχου νεοκλασικού μοντέλου) είναι ένα άτομο που σκέφτεται και ενεργεί σύμφωνα με το υλικό του συμφέρον. Αντικειμενικός στόχος κάθε ενέργειάς του είναι να μεγιστοποιήσει το υλικό συμφέρον του. Η συμπεριφορά αυτή δεν θεωρείται κατακριτέα. Αντιθέτως, σύμφωνα με τον πατέρα της Οικονομικής Θεωρίας Adam Smith, η επιδίωξη του ατομικού συμφέροντος από τον καθένα χωριστά καταλήγει στο καλύτερο αποτέλεσμα για την κοινωνία συνολικά. Αυτή είναι η περίφημη «αόρατος χειρ» του Adam Smith. Κατά συνέπειαν, υποστηρίζει η σύγχρονη οικονομική θεωρία, το άτομο που επιδιώκει αποκλειστικά και μόνο το υλικό του συμφέρον δεν συμπεριφέρεται αντικοινωνικά.

Ο Ρόμπερτ Φρανκ, συγγραφέας του βιβλίου Τα πάθη της λογικής, υποστηρίζει ότι αναμφίβολα τα υλικά συμφέροντα εξηγούν σε μεγάλο βαθμό την ανθρώπινη συμπεριφορά, αλλά υπάρχουν πάρα πολλά προβλήματα της σύγχρονης κοινωνίας που δεν μπορούν να λυθούν με ενέργειες βασιζόμενες στο υλικό συμφέρον. Αντί λοιπόν του μοντέλου του οικονομικού ανθρώπου όπως ορίστηκε πιο πάνω, προτείνει το μοντέλο της δέσμευσης. Σύμφωνα με το μοντέλο αυτό, η επίλυση πολλών προβλημάτων απαιτεί δέσμευση του ατόμου ότι θα συμπεριφερθεί με ορισμένο τρόπο έστω και αν αυτό αποδειχθεί αργότερα ότι είναι αντίθετο προς τα συμφέροντά του.

Το ερώτημα που προκύπτει είναι τούτο: Γιατί ένα άτομο να δεσμευθεί να συμπεριφερθεί με ορισμένο τρόπο όταν γνωρίζει ότι αυτό είναι αντίθετο προς το υλικό του συμφέρον; Ο συγγραφέας δίνει δύο αλληλένδετες απαντήσεις: Πρώτον, οι άνθρωποι έχουν συναισθήματα τα οποία λειτουργούν ως δεσμεύσεις. Αισθήματα όπως οι τύψεις της ενοχής, ο θυμός, η εντιμότητα, η ζήλεια, η αγάπη κ.ά. μας δεσμεύουν να συμπεριφερθούμε σε διάφορες καταστάσεις με ορισμένο τρόπο που είναι αντίθετος με τα στενά υλικά μας συμφέροντα. Δεύτερον, οι δεσμεύσεις αυτές εφόσον γίνουν γνωστές στους άλλους λειτουργούν θετικά και προς το μακροχρόνιο συμφέρον του ατόμου αλλά και προς το κοινωνικό συμφέρον.

Ένα άτομο παρ' ότι μπορεί να κλέψει χωρίς κανείς να το δει και χωρίς να τιμωρηθεί δεν κλέβει. Αν επεδίωκε το υλικό του συμφέρον μόνο, θα έπρεπε να κλέψει· εν τούτοις δεν κλέβει. Γιατί; Ένας θρησκευόμενος θα απαντούσε ότι ο Θεός πάντα βλέπει και πάντα τιμωρεί τους κλέφτες και το άτομο δεν κλέβει φοβούμενο την τιμωρία. Ο Φρανκ απαντά ως εξής: Το άτομο αυτό δεν κλέβει διότι δεσμεύεται από το αίσθημα της εντιμότητας. Επιπλέον, αν γίνει γνωστό ότι είναι έντιμο άτομο θα έχει πολλές ευκαιρίες, αποδοτικές συνεργασίες, π.χ. να προσληφθεί από μια εταιρεία με καλό μισθό ή να συνεργασθεί με έναν καλό επιχειρηματία, δεδομένου ότι όλοι θέλουν να συνεργασθούν με ένα έντιμο άτομο.

Το βιβλίο περιέχει πλήθος περιπτώσεων από διάφορες περιοχές (οικονομία, ψυχολογία, βιολογία, πολιτική), στις οποίες ο συγγραφέας δείχνει ότι το μοντέλο της δέσμευσης δίνει λύσεις που δεν θα ήταν κατανοητές βάσει του μοντέλου του οικονομικού ατόμου. Οι περιπτώσεις αυτές είναι ενδιαφέρουσες και έχουν σχέση με την καθημερινή ζωή στη χώρα μας. Για παράδειγμα, αναλύονται περιπτώσεις ή φαινόμενα όπως οι επιχειρηματικές συνεργασίες, η βεντέτα, ο γάμος, οι διαπραγματεύσεις των εργατικών σωματείων, η βοήθεια που προσφέρουν ορισμένοι άνθρωποι με κίνδυνο της ζωής τους (αλτρουισμός), το αμυντικό δόγμα της Εγγυημένης Αμοιβαίας Καταστροφής (MAD), ο πόλεμος Βρετανών και Αργεντινών για τα νησιά Φόκλαντ, η ψηφοφορία στις εκλογές κτλ. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις ο συγγραφέας εξηγεί γιατί το μοντέλο της δέσμευσης μας επιτρέπει να κατανοήσουμε καλύτερα την ανθρώπινη συμπεριφορά και να κάνουμε πιο σωστές προβλέψεις απ' ό,τι το μοντέλο του ατομικού συμφέροντος. Φυσικά το μοντέλο της δέσμευσης δεν λέει ότι πρέπει να είμαστε ηθικά άτομα επειδή μακροχρόνια μας συμφέρει. Σύμφωνα με τον Φρανκ, για να ισχύει το μοντέλο, η ικανοποίηση που αισθάνεται ένα άτομο όταν κάνει το σωστό πρέπει να πηγάζει από την ίδια την πράξη και όχι από την προσδοκία του μελλοντικού υλικού κέρδους. Αλλά σε τίποτε δεν βλάπτει να υπάρχουν οφέλη για τους ηθικούς ανθρώπους. Όπως στην περίπτωση της θρησκείας, πρέπει να κάνουμε το καλό γιατί αυτή είναι η βούληση του Κυρίου, αλλά βοηθά και η απειλή της αιώνιας καταδίκης στα καζάνια της Κόλασης.

Το μοντέλο της δέσμευσης δεν είναι μια ενδιαφέρουσα ακαδημαϊκή άσκηση. Ο συγγραφέας φαίνεται να συμφωνεί με τον ισχυρισμό ότι, ενώ σε μια κοινωνία απαιτούνται αιώνες για την ανάπτυξη των ηθικών αξιών, η εξαφάνιση αυτών των αξιών σήμερα γίνεται με γρήγορους ρυθμούς. Οι ηθικές αξίες αποτελούν ένα ιδιαίτερα σημαντικό κεφάλαιο κάθε κοινωνίας, ίσως πιο σημαντικό από τις τεχνικές γνώσεις, τα μηχανήματα και τη γενική υποδομή της, και δεν πρέπει να μένουμε απλοί παρατηρητές αυτής της προϊούσας καταστροφής των ηθικών αξιών και κανόνων. Υποστηρίζει ότι η διδασκαλία των ηθικών αξιών πρέπει να είναι μέρος της εκπαίδευσης των νέων. Υπάρχουν βέβαια σημαντικές διαφορές μεταξύ των κωδίκων ηθικής των διαφόρων κοινωνιών, καθώς και διαφορές μεταξύ τμημάτων του πληθυσμού της ίδιας κοινωνίας, αλλά ορισμένες αξίες που προάγουν την κοινωνική συνεργασία και την κοινωνική ευημερία είναι κοινές, όπως π.χ. δεν πρέπει να κλέβουμε, δεν πρέπει να λέμε ψέματα, πρέπει να κρατάμε τις υποσχέσεις μας κτλ. Αυτές θα μπορούσαν να αποτελούν μέρος της διδακτέας ύλης στα σχολεία.

Η γνώμη του γράφοντος είναι ότι τα Πάθη της λογικής (σωστότερος τίτλος θα ήταν Πάθη εντός της λογικής) είναι ένα θαυμάσιο βιβλίο, πλούσιο σε υλικό, καλογραμμένο και εξαιρετικά χρήσιμο. Φυσικά δεν είναι ένα βιβλίο που μπορεί να διαβαστεί στο καφενείο, στο μπαρ ή στην παραλία. Απαιτεί την προσοχή του αναγνώστη, αλλά ταυτόχρονα τον αμείβει για τον κόπο του.

Θ. Π. Λιανός, ΤΟ ΒΗΜΑ, 12-09-1999