Οι διορθώσεις

Στις Διορθώσεις ο Τζόναθαν Φράνζεν περιγράφει μια σημερινή αμερικάνικη οικογένεια τόσο εύστοχα, με τόσο γλυκόπικρο χιούμορ και τόση κατανόηση, που νιώθεις πως δεν μιλάει για ξένο κόσμο, χαμένο μες στην καθημερινότητά του σε μακρινά μέρη.
Στους ήρωές του αναγνωρίζεις τους δικούς σου ανθρώπους, γονείς, αδέρφια και παιδιά, να πατάνε στα ίδια χνάρια, να τους απασχολούν τα ίδια προβλήματα, ν' αναζητούν με την ίδια λαχτάρα την ευτυχία, να κάνουν τα ίδια λάθη.
Ο έρωτας, τα καθημερινά άγχη, το χρηματιστήριο, η οικογενειακή ζωή, η ανατροφή των παιδιών, η σκοτεινιά των γηρατειών, τα όνειρα του καθενός, οι μικρές και μεγάλες διορθώσεις που γίνονται στη ζωή συνθέτουν το δικό μας πορτρέτο, φιλοτεχνημένο από το συγγραφέα με σπαραχτική ανθρωπιά και ελπίδα.
Ένα αριστουργηματικό μυθιστόρημα, για το οποίο ο νέος Αμερικανός συγγραφέας Τζόναθαν Φράνζεν κέρδισε το 2001 το μεγαλύτερο λογοτεχνικό βραβείο στη χώρα του, ο National Book Award, και πολλές άλλες διακρίσεις. Το βιβλίο έχει ήδη μεταφρστεί σε 26 γλώσσες κι εντυπωσιάζει παντού αναγνώστες και κριτικούς.






ΚΡΙΤΙΚΗ



Οι διορθώσεις του Τζόναθαν Φράνζεν αποτέλεσαν το εκδοτικό γεγονός του 2001 για τις ΗΠΑ. Το βιβλίο αγοράστηκε από σχεδόν δύο εκατομμύρια αναγνώστες, τιμήθηκε με το πολυπόθητο βραβείο National Book Award και μεταφράστηκε αστραπιαία σε 26 γλώσσες. Γιατί όμως τέτοια απίστευτη επιτυχία; Τι είναι τελικά Οι διορθώσεις; Κάποιο από εκείνα τα μυθιστορήματα που περιγράφουν την κοπιώδη πορεία προς την οικονομική προκοπή και την κοινωνική καταξίωση; Καμιά κρυφοηθογραφία που δοξολογεί καλοκάγαθους καταφρονεμένους και σκιαγραφεί την προσπάθειά τους να αδράξουν τις μικροχαρές της ζωής;

Κατ' αρχάς, ο τίτλος Οι διορθώσεις έχει τριπλή σημασία. Πρώτον, παραπέμπει στη βασανιστική ροπή του ανθρώπου να εγκιβωτιστεί σε ψυχαναγκαστικά πρότυπα, προκειμένου να γίνει δυνατός και να μεταρρυθμίσει το περιβάλλον του. Σχετίζεται ακόμη με τις ενοχές των ηλικιωμένων και την τάση τους να αμβλύνουν παρελθούσες αδικίες και να αποκαταστήσουν κλονισμένες ισορροπίες. Αναφέρεται, τέλος, σε έναν αστείο ευφημισμό της οικονομικής ανάλυσης: όταν οι υπερτιμημένες μετοχές ξεφουσκώνουν και επέρχεται παγκόσμια οικονομική ύφεση, οι οικονομολόγοι που βαριούνται να εξηγήσουν τα ουσιώδη μακροοικονομικά αίτια χαμογελούν ένοχα και μιλούν για «διόρθωση του συστήματος».

Με βάση αυτούς τους τρεις πυλώνες ο Φράνζεν στήνει μια ιστορία με πέντε ισότιμους πρωταγωνιστές: τον γηραιό Αλ και τη σύζυγό του Ενιντ, τον μεγαλύτερο γιο τους Γκάρι, τον ανερμάτιστο κανακάρη τους Τσιπ και την ευαίσθητη κόρη τους Ντενίζ. Ο Αλ ταλανίζεται από τη νόσο του Πάρκινσον, είναι καταθλιπτικός από νεαρή ηλικία, καταλογίζει στον εαυτό του μια σωρεία κακών επιλογών και οδεύει ταχύτατα προς την άνοια. Η δε Ενιντ λατρεύει τον άντρα της, έχει μανία με την τάξη και τον οικονομικό σχεδιασμό, καταπιέζει τα κοντινά της πρόσωπα για να εκτονώνεται και τώρα πια ξέρει ότι πέρασε μια ολόκληρη ζωή χωρίς ποτέ να γευτεί μια στάλα ευτυχίας. Τουλάχιστον εκείνη και ο Αλ κατόρθωσαν να οδηγήσουν τα τρία παιδιά τους στα καλύτερα πανεπιστήμια και να τα λυτρώσουν από τη θλιβερή μεσοδυτική κωμόπολη του Σεντ Τζουντ· τα ρύθμισαν με ψυχολογικές μεθόδους, διόρθωσαν τις επαρχιώτικες και παιδιάστικες ατέλειές τους με σοφή χρήση της πειθαρχίας και τα έστειλαν να πρωταγωνιστήσουν στις μεγαλουπόλεις, σε ένα καλύτερο πρωτάθλημα. Οι κόποι ωστόσο των δύο γονιών δεν απέδωσαν τους αναμενόμενους καρπούς. Ο Γκάρι έγινε ένας αποξηραμένος γιάπης με υποτυπώδη φαντασία και ρηχό συναισθηματικό κόσμο. Ο Τσιπ γκρέμισε μια πολλά υποσχόμενη πανεπιστημιακή καριέρα, απέτυχε παταγωδώς στην ερωτική του ζωή, τα έκανε μούσκεμα όταν αποπειράθηκε να καλλιτεχνίσει και τώρα είναι μπλεγμένος σε μια εξωφρενική κομπίνα στη Λιθουανία. Οσο για την Ντενίζ, εγκατέλειψε το πανεπιστήμιο προτού ολοκληρώσει τις σπουδές της, έγινε σεφ, παντρεύτηκε έναν μεσόκοπο, τον χώρισε και ύστερα ανακάλυψε την έλξη που της ασκούν οι γυναίκες. Και τα τρία τέκνα λοιπόν δεν εκπλήρωσαν τις προσδοκίες του Αλ και της Ενιντ. Εκείνη όμως δεν λέει να το βάλει κάτω. Με μια μεταφυσική πίστη στη δυνατότητά της να επιτυγχάνει διορθώσεις πασχίζει να συγκεντρώσει όλα τα παιδιά της για ένα τελευταίο χριστουγεννιάτικο δείπνο στο Σεντ Τζουντ, που θα μετατρέψει το χάσμα σε ενότητα και τη δυσλειτουργία σε αρμονία.

Ο Φράνζεν αντιμετωπίζει αυτά τα πέντε πρόσωπα πότε με οίκτο, πότε με ειρωνεία και πότε με χλεύη. Πάντοτε όμως με κατανόηση και αυτό ίσως να εξηγεί την εμπορική επιτυχία του βιβλίου. Ευτυχώς δεν περιορίζεται στη λεπτομερή καταγραφή συναισθημάτων και στη δικαιολόγηση ολίγων κρίσιμων πράξεων. Αν είχε προχωρήσει σε μια τέτοια επιλογή, θα είχε γράψει ένα βαρετό, περιχαρακωμένο και παλιομοδίτικο μυθιστόρημα. Η φιλοδοξία του, αντίθετα, είναι να μας κρατήσει σε μια κατάσταση συνεχούς προσδοκίας και υπερδιέγερσης και για να τα καταφέρει χρησιμοποιεί μια ποικιλία από όπλα, με πρώτο και καλύτερο το χιούμορ. Ετσι οι περισσότεροι διάλογοι του βιβλίου είναι σπινθηροβόλοι και ο πακτωλός του πραγματολογικού υλικού έχει υποστεί μια εμπνευσμένη διαστρέβλωση που προκαλεί σπάνια αναγνωστική ευδαιμονία.

Η τάση για παρωδία δε σημαίνει βέβαια ότι ο Φράνζεν είναι ένας άκομψος και ημιμαθής συγγραφέας. Παίζει στα δάχτυλα τις θεωρίες του Σοπενάουερ, του Μαρκούζε και του Φουκό. Αξιοποιεί γόνιμα τα διδάγματα λογοτεχνών όπως ο Πίντσον, ο ΝτεΛίλλο, ο Φίλιπ Ροθ, ο Τζον Ιρβινγκ και ο Ντέιβιντ Λοτζ. Θέτει απροειδοποίητα και χειρίζεται με ζηλευτή επάρκεια καυτά θέματα, όπως η παγκοσμιοποίηση, η παραοικονομία, η φαρμακολαγνεία, η βιοτεχνολογία, το Διαδίκτυο, η εκμετάλλευση των προσωπικών δεδομένων και το ταξικό μίσος. Πάνω απ' όλα ωστόσο ο Φράνζεν γράφει και το απολαμβάνει. Το βιβλίο του περιγράφει ένα πλήθος επαγγελμάτων και τόπων και ταυτόχρονα είναι γεμάτο ενέργεια, ελευθερία πνεύματος και πολλές φορές ζωώδη δυναμισμό. Αν στα παραπάνω προστεθεί η αφθονία παραπλανητικών προαναγγελιών και το σχεδόν άψογο μοντάζ, το μέγεθος της ευφυΐας του Φράνζεν γίνεται ολοφάνερο.

Δεν είναι όμως μόνο ευφυής, είναι και τίμιος. Ανήκει στους ελάχιστους λογοτέχνες που τολμούν να συμμερίζονται και να διατυπώνουν ανοιχτά κάποιες αντιλήψεις που έχουν εμποτίσει τους περισσότερους ανθρώπους στις λεγόμενες προηγμένες κοινωνίες. Στις Διορθώσεις λοιπόν ο ανθρώπινος οργανισμός παρουσιάζεται ως μια μηχανή που επιδέχεται τεχνολογικές επεμβάσεις, ως ένα σύνολο από σωματίδια και συνάψεις που συγκλονίζεται από ηλεκτρικές ώσεις. Η νεότητα σχεδόν ταυτίζεται με τη διανοητική προχειρότητα ή την αγχώδη νεύρωση, η ωριμότητα με την παράνοια, το γήρας με τη σήψη και το Αλτσχάιμερ. Η σεξουαλική επαφή αποδίδεται ως κάτι εξαιρετικά απειλητικό και οι ερωτικές σχέσεις δείχνουν μέσα στα πλαίσια αέναων διορθώσεων καταδικασμένες να κονιορτοποιηθούν από τη μεγαλομανία και την κυκλοθυμία. Η οικογένεια, τέλος, εμφανίζεται σαν ύστατο καταφύγιο αλλά και σαν βαρίδι για όσους θέλουν να πετάξουν.



Μιχάλης Μιχαηλίδης (συγγραφέας)

ΤΟ ΒΗΜΑ , 05-01-2003