Εισαγωγή στη γαλλοφωνία - Πανόραμα γαλλόφωνων λογοτεχνών

Το πρώτο μέρος της εργασίας αυτής χωρίζεται σε δύο υπο-ενότητες, με χαρακτήρα γενικό με απώτερο σκοπό την ενημέρωση του αναγνώστη πάνω σε θέματα που άπτονται της εξέλιξης της Γαλλοφωνίας και των θεσμών της. Στο δεύτερο μέρος, επιχειρείται η παρουσίαση του πλούτου μιας έντεχνης παραγωγής όπου οι δημιουργοί όχι μόνο διαφέρουν σε θρησκευτικό, φυλετικό, ιδεολογικό, κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο, αλλά είναι μεταξύ τους και "δεδηλωμένοι" ταξικοί, θρησκευτικοί, εθνικοί κλπ. "αντίπαλοι".





ΚΡΙΤΙΚΗ



Η γαλλική αποικιοκρατία, σύμφωνα με τον Henri Brunchwig, έναν από τους πιο διάσημους ιστορικούς της, μολονότι δεν ενδιαφερόταν λιγότερο από τη βρετανική για κέρδη, φυτείες και δούλους, είχε κύριο στόχο της το «κύρος» (Mythes et Realites de l' Imperialisme Colonial Francais, 1960). Σχεδόν τέσσερις δεκαετίες έχουν περάσει από τότε που οι περισσότερες γαλλικές αποικίες απέκτησαν την ανεξαρτησία τους και το «κύρος» παραμένει ένα βασικό στοιχείο της γαλλικής εξωτερικής πολιτικής. Μόνο που το κοινό στοιχείο δεν είναι πια οι αποικιοκρατικοί δεσμοί αλλά η γαλλική γλώσσα.

Είναι αλήθεια ότι σήμερα τα κινεζικά, τα αραβικά, τα ισπανικά και τα πορτογαλικά ομιλούνται από περισσότερους ανθρώπους σε σχέση με τα γαλλικά. Εν τούτοις η «Γαλλοφωνία» είναι κάτι περισσότερο από μια ομάδα ανθρώπων που μιλούν κοινή γλώσσα: σύμφωνα με τους υποστηρικτές της, αποτελεί μια πολυδιάστατη όαση ενάντια στην πολιτισμική ισοπέδωση που επικρατεί στην εποχή μας, έναν χώρο όπου καταγράφονται διαφορετικές νοοτροπίες και πολιτιστικές διαφορές μέσα σ' ένα πνεύμα συνεργασίας και ανοχής.

Το 1997 στο Ανόι του Βιετνάμ πραγματοποιήθηκε η Εβδομη Συνάντηση Κορυφής της Γαλλοφωνίας. Στη συνάντηση συμμετείχαν αξιωματούχοι από 40 χώρες, συμπεριλαμβανομένου του προέδρου της Γαλλικής Δημοκρατίας Ζακ Σιράκ. Οι σύνοδοι της Γαλλοφωνίας έχουν χαρακτηρισθεί στο παρελθόν από πολλούς μελετητές μέσο προώθησης της εξωτερικής πολιτικής της Γαλλίας. Ωστόσο σήμερα οι δεσμοί ανάμεσα στις γαλλόφωνες χώρες είναι από πολιτική άποψη ιδιαίτερα χαλαροί. Αντίθετα, οι πολιτισμικοί δεσμοί είναι περισσότερο έντονοι και πάντως περισσότερο ισότιμοι από ποτέ.

Ο όρος «Γαλλοφωνία», που πρωτοεμφανίστηκε τον 19ο αιώνα και αναφερόταν σχεδόν αποκλειστικά στη Βόρεια Αφρική, έλαβε τη σημερινή του έννοια από τον πρόεδρο της Σενεγάλης Λεοπόλντ Σενγκόρ το 1960 και πήρε μεγάλη δημοσιότητα το 1962 ­ τη χρονιά της ανεξαρτησίας της Αλγερίας ­ μετά την κυκλοφορία ενός ειδικού τεύχους του περιοδικού «Esprit». Αλλά μόλις στη δεκαετία του '80 η μελέτη της Γαλλοφωνίας, τόσο από θεσμική όσο και από πολιτισμική άποψη, βρήκε τη θέση της σε πολλά πανεπιστημιακά ιδρύματα της Ευρώπης και της Αμερικής. Στη χώρα μας το βιβλίο του Γιώργου Φρέρη, καθηγητή στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Εισαγωγή στη Γαλλοφωνία ­ Πανόραμα γαλλόφωνων λογοτεχνιών αποτελεί την πρώτη προσπάθεια προσέγγισης του φαινομένου της Γαλλοφωνίας, και ειδικότερα της πολιτισμικής της οντότητας, στην ελληνική γλώσσα.

Στο πρώτο μέρος του βιβλίου εξετάζεται η πολυσημία του όρου «Γαλλοφωνία», η ιστορική της εξέλιξη και οι πραγματικές και ουσιαστικές της διαστάσεις. Παρά το έδαφος που έχασε τα τελευταία 50 χρόνια λόγω της ευρύτατης διάδοσης της αγγλικής, η γαλλική παραμένει μια γλωσσική οντότητα με ευρεία απήχηση, οντότητα που αποκτά και μια διάσταση γεωπολιτική ανάλογα με τη χρήση που υφίσταται η γαλλική κατά περιοχή: ως μητρική γλώσσα (μητροπολιτική Γαλλία, Μονακό, Κεμπέκ, Βαλονία, γαλλόφωνο τμήμα της Ελβετίας), ως γλώσσα διοικητική που επιβλήθηκε λόγω έλλειψης μιας κοινής γλώσσας (Σενεγάλη, Μαλί, Κονγκό, Μαυρίκιος κτλ.) και ως γλώσσα της διασποράς σε παροικίες σκορπισμένες ανά τον κόσμο (Λουιζιάνα, Αίγυπτος, Ρουμανία).

Στα πλαίσια λοιπόν της Γαλλοφωνίας, η γαλλική γλώσσα, και κατά συνέπεια η λογοτεχνική παραγωγή μέσα από αυτήν, δεν αποτελεί αποκλειστική υπόθεση του γαλλικού «έθνους-κράτους» αλλά και πολλών άλλων κοινωνιών. Γλώσσα πολιτισμού, προσφιλής στις παραδοσιακές ελίτ, η γαλλική υπήρξε αρχικά όπλο του αποικιοκράτη και στη συνέχεια όπλο των αυτοχθόνων, καθώς αποτελούσε γι' αυτούς ένα ανοιχτό παράθυρο στη Δύση. Ο πολιτικός και ποιητής της Νεγροσύνης Λεοπόλντ Σενγκόρ ανέπτυξε στη δεκαετία του '60 τον «μύθο της γαλλικής γλώσσας», θεμέλιο λίθο για το μέλλον της Γαλλοφωνίας, καθώς διέκρινε ότι η γαλλική μπορούσε να βοηθήσει, ως κοινή βάση, στην ευρύτερη κατανόηση των προβλημάτων των νεοσύστατων κρατών της Αφρικής.

Για τον θεωρητικό της Γαλλοφωνίας Jean-Louis Joubert, ο όρος ενέχει δεσμούς αλληλεγγύης μεταξύ κρατών που χρησιμοποιούν τη γαλλική ως μέσο εκφοράς και επικοινωνίας η οποία παύει να είναι πλέον αποκλειστική ιδιοκτησία του γαλλικού λαού. Παρ' όλη την επιμονή που δείχνει η γαλλόφωνη διασπορά στην αναγκαιότητα της ενότητας της γαλλικής γλώσσας, τονίζει ο Joubert, «η επιθυμία αυτονομίας και πολιτιστικής κατάθεσης κάθε γαλλόφωνης ομάδας αναδεικνύει και τις ιδιαιτερότητές της».

Το δεύτερο μέρος του βιβλίου περιλαμβάνει μια διαχρονική παρουσίαση της παγκόσμιας γαλλόφωνης λογοτεχνικής παραγωγής κάτω από το πρίσμα της λογοτεχνικής δημιουργίας. Επιχειρούνται η επισκόπηση των επιμέρους λογοτεχνιών ­ που γίνεται κατά γεωγραφική ενότητα ­ και η αξιολόγηση λογοτεχνικών φαινομένων. Η μελέτη ενός συγγραφέα γίνεται εφόσον το έργο του συνετέλεσε στη διαμόρφωση της εξέλιξης της λογοτεχνίας στη γεωγραφική περιοχή στην οποία ανήκει, είτε λόγω θεματικής είτε λόγω ύφους. Ετσι, ευρύτερα προσεγγίζεται το έργο του Λεοπόλντ Σενγκόρ, της Μαργκερίτ Γιουρσενάρ, της Κατέμπ Γιασίν και άλλων.

Στα πλαίσια της ευρωπαϊκής διάστασης της Γαλλοφωνίας εξετάζεται, έπειτα από μια ιστορική αναδρομή, η γαλλόφωνη λογοτεχνική παραγωγή της Ελβετίας με την ποικιλόμορφη θεματική και τον έντονα ανθρωπιστικό χαρακτήρα, καθώς και η γαλλόφωνη βελγική λογοτεχνία που αποτέλεσε μια καταγραφή ταυτότητας για τους Βαλόνους.

Η γαλλόφωνη λογοτεχνία του Κεμπέκ έμεινε για χρόνια συνδεδεμένη με τους κοινωνικοπολιτικούς αγώνες για αυτονομία και αυτοπροσδιορισμό των γαλλόφωνων κατοίκων της περιοχής. Αυτή η ρομαντική-πατριωτική τάση που συνέβαλε στην αφύπνιση της ταυτότητας των Κεμπεκιανών έχει πια εγκαταλειφθεί. Η σημερινή πραγματιστική λογοτεχνία του Κεμπέκ εξακολουθεί να καταγράφει τις περιπέτειες μιας κοινωνίας που επιχείρησε και επιχειρεί να αυτοπροσδιορισθεί και να αποδεσμευθεί τόσο από την αγγλόφωνη λογοτεχνία του Καναδά όσο και από τις γαλλικές επιρροές.

Μετά την ανεξαρτησία στα κράτη του Μαγκρέμπ, αν και υπήρξε μια στροφή προς την αραβική γλώσσα, η γαλλική παραμένει ζωντανή γλώσσα, ένα μέσο επικοινωνίας με τον δυτικό κόσμο. Οι λογοτεχνίες των χωρών αυτών ­ και ιδιαίτερα της Αλγερίας, με τον δυναμικό αγώνα για ανεξαρτησία ­ χαρακτηρίζονται από φάσεις άμεσα συνδεδεμένες με τα πολιτικά δρώμενα της χώρας: τη στρατευμένη λογοτεχνία με την «επαναστατική» γραφή, την πεσιμιστική λογοτεχνία της εποχής της ανεξαρτησίας και του τέλους των προσδοκιών, τη ρεαλιστική λογοτεχνική παραγωγή τού σήμερα.

«Η γαλλόφωνη λογοτεχνική παραγωγή», σημειώνει στον Επίλογό του ο καθηγητής Γιώργος Φρέρης, «μπόλιασε τη γαλλική γλώσσα με νέες εκφράσεις και εικόνες» και λειτούργησε ως ένα «εκφραστικό "εργαλείο" εύχρηστο, ευέλικτο, προσαρμόσιμο σε διαφορετικούς πολιτισμούς, πλούσιο σε εκφάνσεις και σημαινόμενα» ενώ συνέβαλε τα μέγιστα «στην εδραίωση της ειρήνης ανά τον κόσμο, επιτρέποντας την προσέγγιση λαών και πολιτισμών ανά την υφήλιο».



Βασιλική Λαλαγιάννη

ΤΟ ΒΗΜΑ, 24-10-1999