Κατάσκοποι

Στο ήσυχο αδιέξοδο δρομάκι όπου μένουν ο Κηθ και ο Στήβεν, μόνο σημάδι του Δεύτερου παγκοσμίου πολέμου είναι η συσκότιση τις νύχτες. Όμως, τα δύο παιδιά υποπτεύονται ότι τα άνετα καθωσπρέπει σπιτάκια της γειτονιάς, και οι ένοικοί τους δεν είναι αυτό που φαίνονται· αντίθετα, κάθε σοφίτα κρύβει ένα στρατηγείο, κάθε πρόσωπο έναν κατάσκοπο. Όπως, πληροφορεί ο αρχηγικός Κηθ τον πιστό οπαδό του Στήβεν, όλη η περιοχή είναι ένας δαίδαλος μυστικών περασμάτων και υπόγειων εργαστηρίων -κρυψώνες για κάθε λογής δολοφόνους, ήρωες πολέμου και μυστικούς πράκτορες.

Η ιστορία του βιβλίου διαδραματίζεται σε κάποιο προάστιο του Λονδίνου στη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Εκεί, εν μέσω σκληρών βομβαρδισμών που η βρετανική πρωτεύουσα δεχόταν από τα γερμανικά αεροσκάφη, δύο μικροί φίλοι, στην αρχή της εφηβείας, διεξάγουν το δικό τους πόλεμο κατά του εχθρού και επίδοξου κατακτητή. Ο Στήβεν Γουίτλυ και ο Κηθ Χέυγουορντ αφήνουν στην άκρη τα παιχνίδια της ηλικίας τους και θέτουν στον εαυτό τους έναν πολύ υψηλό στόχο: να αποκαλύψουν το κατασκοπευτικό δίκτυο που οι Γερμανοί έχουν απλώσει στον ήσυχο δρομάκο της μικροαστικής γειτονιάς τους.
Αυτό το δαιμόνιο δίδυμο εντελώς αβασάνιστα και αβίαστα αποδίδει τον ρόλο του κατασκόπου που δρα στην περιοχή τους, στην μητέρα του Κηθ! Από κει πέρα όλες της οι κινήσεις και τα λόγια αποκτούν στα μάτια των παιδιών μια τελείως διαφορετική σημασία... Καθετί περίεργο και ασυνήθιστο που συμβαίνει στο δρόμο τους είναι αποτέλεσμα της κατασκοπευτικής δράσης της. Είναι όμως έτσι; Ποιός είναι ο μυστηριώδης άντρας που συναντά στα χαλάσματα ενός σπιτιού; Είναι άραγε ο σύνδεσμός της με τον γερμανικό στρατό;





ΚΡΙΤΙΚΗ



Λίγα χρόνια πριν το ελληνικό αναγνωστικό κοινό εντυπωσιάστηκε διαβάζοντας το μυθιστόρημα Παραφορά (Νεφέλη, 1999) του Μάικλ Φρέυν, στο οποίο περιγράφεται το μακρύ και γεμάτο ανατροπές ταξίδι από τις Κάτω Χώρες του 16ου αιώνα στα περίχωρα του Λονδίνου του 20ού ενός ζωγραφικού πίνακα που εικάζεται ότι ανήκε στον φλαμανδό ζωγράφο Μπρέγκελ. H πατρότητα του πίνακα δεν είναι το μόνο που αμφισβητείται στο κείμενο. Εξίσου αμφισβητήσιμη είναι και η ταυτότητα του ήρωα, ο οποίος μοιάζει να ταλαντεύεται ανάμεσα στη συζυγική πίστη και στην επαγγελματική ακεραιότητα, από τη μία, και σε έναν κενόδοξο τυχοδιωκτισμό, από την άλλη.

Τη φήμη του μυθιστοριογράφου Φρέυν συμπληρώνουν οι θεατρικές του δημιουργίες (τα έργα Σώσε και Κοπεγχάγη παίχθηκαν την περσινή χειμερινή σεζόν στην Αθήνα), η πολυετής δημοσιογραφική του δραστηριότητα στις εφημερίδες «Guardian» και «Observer» και οι δημοσιεύσεις μεταφράσεων ρώσων κλασικών συγγραφέων. Με το νέο του βιβλίο Κατάσκοποι, που τιμήθηκε με το βραβείο μυθιστορήματος Whitbread 2002, ο Φρέυν καταδεικνύει για μία ακόμη φορά την ικανότητά του να συνδυάζει με ευρηματικότητα παραδοσιακά δομικά χαρακτηριστικά της μυθιστοριογραφίας (πλοκή, χαρακτήρες, χωροχρονικούς προσδιορισμούς) με την ταυτόχρονη αμφισβήτησή τους, κλονίζοντας με αυτόν τον τρόπο όχι μόνο τη μιμητική και αναπαραστασιακή αξία της αφήγησης αλλά και την αξιοπιστία των ιστορικών βεβαιοτήτων και την έλλογη οργάνωση της καθημερινής ζωής.



Στις εσοχές της μνήμης



Εναλλάσσοντας την πρωτοπρόσωπη με την τριτοπρόσωπη αφήγηση, ώστε να γίνει φανερή η χρονική απόσταση ανάμεσα στον γηραιό σεβάσμιο αφηγητή και στον εφηβικό εαυτό του, ο κεντρικός ήρωας Στήβεν επιστρέφει σ' ένα αδιέξοδο δρομάκι του Λονδίνου, όπου πέρασε τα παιδικά του χρόνια στη διάρκεια του B' Παγκοσμίου Πολέμου, για να ανασύρει από το σκοτάδι της συνείδησής του αναμνήσεις και βιώματα που επηρέασαν την κατοπινή του εξέλιξη. Λέξεις χαραγμένες στις εσοχές της μνήμης, σαγηνευτικές και χυδαίες μυρωδιές, το σφύριγμα του τρένου που σχίζει τη νύχτα, αυτοί είναι οι οδηγοί του στην οδυνηρή αναβίωση των συναισθημάτων που σημάδεψαν το πέρασμα από την προστατευμένη, αφελή αθωότητα της παιδικής ηλικίας στον σκοτεινό, γεμάτο προδοσίες κόσμο των ενηλίκων. H γοητευτική έλξη που ασκούν στον Στήβεν οι «μεγάλοι», η αγωνιώδης προσπάθειά του να φανεί αντάξιος των προσδοκιών που έχουν γι' αυτόν και η βασανιστική συνειδητοποίηση ότι τίποτε δεν είναι αυτό που φαίνεται κάνουν τη μύηση στην ενηλικίωσή του μια πορεία σχεδόν μαρτυρική. Ακολουθώντας την παράδοση του νεανικού ντετεκτιβικού μυθιστορήματος, ο Στήβεν καταγράφει με μανία τις «ύποπτες» κινήσεις, συλλέγει «ενοχοποιητικά» στοιχεία και ερμηνεύει τις ενδείξεις με σκοπό να εξιχνιάσει τα μυστήρια, να ξεπεράσει τις δοκιμασίες και να αποδείξει την ωρίμανσή του. Αλλά και ο αναγνώστης, με καθοδηγητή τον Στήβεν, εμπλέκεται και αυτός σε μια ερμηνευτική περιπέτεια, ενώ συχνά βρίσκονται και οι δύο παγιδευμένοι στα αδιέξοδα του νοήματος με αναπάντεχες συνέπειες στην εξέλιξη της αφήγησης και στην ερμηνεία της.



Υπόγεια περάσματα



Ωστόσο δεν φαίνεται να έχει ιδιαίτερη σημασία αν όντως το δρομάκι οδηγεί σε μυστικά, υπόγεια περάσματα στα οποία κρύβονται πράκτορες των Γερμανών, λιποτάκτες ή ήρωες πολέμου, όπως ισχυρίζονται ο Στήβεν και η παρέα του, ή αν όλα αυτά είναι αποκυήματα της φαντασίας ενός εφήβου στην απέλπιδα προσπάθειά του να ερμηνεύσει τη δυσανάγνωστη, πολλές φορές αντιφατική, συμπεριφορά των «μεγάλων». Αιτία της παραπλανητικής επαφής του Στήβεν με την πραγματικότητα είναι, από τη μία, η συναισθηματική ανασφάλεια της εφηβείας και, από την άλλη, η επίδραση του ιστορικού γίγνεσθαι στην αδιαμόρφωτη προσωπικότητα του ήρωα. Οι Κατάσκοποι είναι ταυτόχρονα μια ιστορία μύησης στην ώριμη ηλικία και ένα ιστορικό μυθιστόρημα, με το παρελθόν να ρίχνει βαριά τη σκιά του στο παρόν, αφού πολλά από τα ερωτήματα που τίθενται μένουν ως το τέλος αναπάντητα.

H απόδοση του κειμένου στα ελληνικά είναι ρέουσα και σαφής. Ο Σπύρος Τσούγκος, μεταφραστής και της Παραφοράς, φαίνεται να έχει εξοικειωθεί με τις γλωσσικές και υφολογικές ιδιαιτερότητες του Φρέυν, αφού καταφέρνει να διατηρήσει τον λυρισμό, το χιούμορ αλλά και τη μελαγχολική διάθεση του πρωτότυπου κειμένου.



Ντόρα Τσιμπούκη (καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Αθηνών)

ΤΟ ΒΗΜΑ , 08-06-2003





ΚΡΙΤΙΚΗ



«Είναι τόσο δύσκολο να θυμηθείς τη σειρά των γεγονότων, αν όμως δεν μπορείς να θυμηθείς ακριβώς αυτό, τότε είναι αδύνατον να υπολογίσεις τι οδήγησε πού και ποια ήταν η μεταξύ τους σύνδεση. Εκείνο που θυμάμαι όταν ερευνώ προσεκτικά τη μνήμη μου, διόλου δεν μοιάζει με αφήγηση. Είναι ένα σύνολο από ζωηρές επιμέρους λεπτομέρειες. Συγκεκριμένα λόγια που ειπώθηκαν, φευγαλέες εικόνες συγκεκριμένων αντικειμένων. Συγκεκριμένες χειρονομίες και εκφράσεις. Μια συγκεκριμένη διάθεση, ένας συγκεκριμένος καιρός, συγκεκριμένες ώρες της ημέρας με συγκεκριμένο φως. Συγκεκριμένες προσωπικές στιγμές που μοιάζουν να σημαίνουν τόσα πολλά, μα που στην πραγματικότητα σημαίνουν τόσο λίγα ώσπου να αναδειχθούν οι μεταξύ τους κρυφοί δεσμοί...»

Ο φερώνυμος Βρετανός δημοσιογράφος, πεζογράφος και δραματουργός Μάικλ Φρέιν (1930), κατά την προσφιλή του συνήθεια παίζει με το προφανές και στο τελευταίο του μυθιστόρημα «Κατάσκοποι»: αφού μοιάζει να μας υπενθυμίζει την αξία της μνημονικής λειτουργίας και βέβαια τη σημασία της στην τέχνη της γραφής. Χωρίς, όμως, να εξαντλεί τον προβληματισμό του στο συγκεκριμένο πλαίσιο.

Το βιβλίο του ικανού αυτού συγγραφέα αποτυπώνει στο χάρτη της αναδρομής στα περασμένα, που σχεδιάζει ο πρωτοπρόσωπος (αν και όχι πάντα) αφηγητής, με αργό σχεδόν ονειρικό βηματισμό, τον εσωτερικό μηχανισμό της μνήμης στην προσπάθειά της αυτή να οδηγηθεί σε πλήρη «διαλεύκανση» κρίσιμων στιγμών της παιδικής ηλικίας, καθοριστικών, όπως συνηθίζουμε να πιστεύουμε, για τα μετέπειτα.

Ο Φρέιν, από την πρώτη σελίδα κιόλας, με αναπνοές που μεταφέρουν την αίσθηση του δύτη όταν πρωτοβυθίζεται, ανοίγει έναν άκρως ενδιαφέροντα διάλογο με τον αλλοτινό, ανήλικο εαυτό του. Σαν να τον καθορίζουν τα ρεύματα όπου είναι ποντισμένος, συχνότατα εγκαταλείπει το παιδικό του πρόσωπο μεταφέροντας τα περασμένα σε παροντικό χρόνο. Ετσι το εγχείρημα αυτό μετατρέπεται και σε ένα είδος ύπνωσης στην οποία συνυπάρχει ο εν μέρει έλεγχος των αφηγουμένων -στο βαθμό κατά τον οποίο μπορεί να τον ασκήσει το «ναρκωμένο» υποκείμενο- και η απόλυτη ταύτιση με το παρωχημένο, νεανικό πρόσωπο του συγγραφέα. Παίζοντας, λοιπόν, συνέχεια με το χρόνο και τις ταυτότητες δεξιοτεχνικά, ο δημιουργός του επίσης επιτυχημένου μυθιστορήματος «Παραφορά» μάς οδηγεί μέσα από δαιδάλους προς την έξοδο.

Οι «Κατάσκοποι» είναι ένα βιβλίο που θα μπορούσαμε, κρίνοντάς το υφολογικά, να το χαρακτηρίσουμε «αναλυτικό» εάν δεν είχαν πέσει σε αχρησία κάποιοι ψυχαναλυτικοί όροι. Θυμίζει, όμως, εξωτερικά ένα είδος βαθιάς και βαθμιαίας «απογύμνωσης», την οποία παρακολουθούμε συνήθως στο ντιβάνι των γνωστών ιατρείων, καθώς ο αναλυόμενος προχωρεί στο φλας-μπακ, στα τραύματα των παιδικών του χρόνων. Ας προλάβουμε, όμως, πιθανές παρεξηγήσεις: ο Φρέιν δεν επιδιώκει να τον προσεγγίσουμε μέσα από την προηγούμενη οπτική, δεν δίνει λαβές που να έχουν σχέση με τη λίμπιντο, τουλάχιστον εμφανείς. Απλώς μπορεί κανείς να χρησιμοποιήσει ως μεταφορά τη φροϊδική «σκηνογραφία» για να περιγράψει την αντίστοιχη του συγγραφέα μας στην προσπάθεια του τελευταίου να καταδείξει την εργασία που κάνει η γραφή στην εξόρυξη του μνημονικού κοιτάσματος.

Το μότο του παρόντος σχολίου μάς αφήνει με την αίσθηση ότι τα προηγούμενα που έθιξα είναι όσα θέλει να «επανεγγράψει» τελικά ο Φρέιν. Αναρωτιέσαι, ωστόσο, στη συνέχεια εάν είναι έτσι τα πράγματα: διότι ο συγγραφέας μας, είναι αλήθεια, κάνει ό,τι μπορεί για να μας πείσει ότι ενδιαφέρεται μόνο να διαπεράσει τη φαινομενολογία που αναπτύσσει. Νιώθεις, παρ' όλα αυτά, να διατρέχει τις γραμμές του μία άλλη αύρα και όχι αυτή που μας στρέφει προς τον προβληματισμό σχετικά με τις δυσκολίες γραφής και μνήμης να βρουν τις υπόγειες συνδέσεις των πάντων: γιατί, αν αυτό το τελευταίο αληθεύει, ο Φρέιν δεν πρωτοτυπεί καθόλου. Μάλλον εκείνο που μοιάζει περισσότερο να τον απασχολεί δεν είναι η αδυναμία μας να οδηγηθούμε στην απόλυτη αναπαράσταση και στην όποια θεραπεία επιφυλάσσει, τέλος πάντων, μία ενδεχόμενη επιτυχής κατάληξη της αναδρομής. Το θέμα γι' αυτόν είναι ότι η όλη επιχείρηση δεν προσφέρει τίποτε άλλο παρά τη βεβαιότητα ότι το «άδειο πουκάμισο» δεν βρίσκεται στο άσκοπο της επιστροφής αλλά στη συνείδηση του «χαμένου καιρού». Γιατί, σύμφωνοι, είναι σημαντικό να βρεθεί το κλειδί ενός τραύματος αλλά τούτο δεν έχει καμιάν αξία μπροστά στο μεγάλο χαμένο που γυρίζει πίσω δαμασμένος από τον χρόνο, τραυματισμένος οιονεί από την ηλικία. Νομίζω ότι ο ήρωας του Φρέιν μέσα στους «αγάπανθους» της παιδικής του ζωής μοιάζει με τον «Θαλασσινό» του Σεφέρη αλλά και με μία πιο σύγχρονη, μοντέρνα περίπτωση, του ήρωα που έχει καταγάγει πύρρεια νίκη στην αναμέτρηση με το χρόνο.

Ο Φρέιν, συγγραφέας του θεατρικού «Κοπεγχάγη», όπου εκεί εξετάζει το ρόλο της απροσδιοριστίας στην προσπέλαση του πραγματικού, εν προκειμένω επιχειρεί την αναπαράσταση του σκηνικού ζωής στην εμπόλεμη, επαρχιακή Αγγλία του Δευτέρου Πολέμου, μέσα από τα παιδικά -όσο και ώριμα, όπως είπα- μάτια του αφηγητή του. Ο ηλικιωμένος ήρωας Στίβεν (να 'χει άραγε σχέση με τον επίσης εμπλεκόμενο στο χρόνο Στήβεν Δαίδαλους του τζοϊσικού «Οδυσσέα»;) επιστρέφει στα σοκάκια του χωριού του προσπαθώντας να ζωντανέψει εντός του τις παιδικές μνήμες από τα χρόνια του '40: όταν με το φίλο και συμμαθητή του Κιθ έπαιζαν τους κατασκόπους στη μικρή κοινότητα, πλάθοντας φανταστικούς εχθρούς και ομοιώματα ανθρώπων. Ο Στίβεν, θυμίζοντας αμέτρητους πρωταγωνιστές αφηγήσεων της λογοτεχνίας και της οθόνης, νομίζει ότι επιτελεί πατριωτικό έργο ανακαλύπτοντας κατασκόπους του εχθρού γύρω του. Στην πραγματικότητα, βέβαια, όσο προχωράει με το φίλο του στην «έρευνα» δεν κάνει παρά βήματα αυτογνωσίας καθώς αργά και σταθερά, μέσα από αναπόφευκτες ανατροπές και θαυμαστές προσγειώσεις στην «αλήθεια», χτίζει τον κόσμο που του δόθηκε. Οι μικροδιάβολοι, που μοιάζουν, εκτός των άλλων να έχουν βγει από ταινία του επίσης Αγγλου, σκηνοθέτη Τζον Μπούρμαν ή του βιρτουόζου Αμερικανού πεζογράφου Τζέρομ Τσάριν, παρακολουθούν κατά πόδας τη μητέρα του Κιθ, δήθεν πράκτορα των Ναζί, στις μετακινήσεις της από το σπίτι σε συγγενείς, στην αγορά και στην εξοχή. Το περίπου αθώο σκηνικό της απειλούμενης από βόμβες επαρχίας, με τους απλούς κατοίκους, μέσα από τον ευρυγώνιο της ματιάς των παιδιών παίρνει τερατώδεις διαστάσεις. Οι καθημερινές συνήθειες μεταμορφώνονται σε προγραμματικές κινήσεις δολίων σχεδίων, τα μειράκια νομίζουν ότι έχουν το προνόμιο να εντοπίζουν προνομιακά τον ιό που απλώνεται σαν καρκίνωμα στο χωριό.

Ο Φρέιν αποδεικνύει την κλάση του μέσα από τα αλλεπάλληλα επίπεδα της αφήγησης: όσο τα παιδιά, ιδίως ο Στίβεν, είναι απασχολημένα με την ιχνηλασία και την αποκάλυψη, ο συγγραφέας προσποιούμενος(;) τον τυφλό ψαύει με τα δάχτυλα την ειδική γραφή, για να διαβάσει κι αυτός μαζί μας τα γεγονότα καθώς αυτά απογυμνώνονται και αποκαθίστανται στις ρεαλιστικές τους διαστάσεις, διαφορετικές από τις φαντασιωμένες παιδικές αλλά εξίσου, μπορεί να πει κανείς, σημαίνουσες: η μητέρα του Κιθ όντως έκανε κάτι «παράνομο» αλλά όχι με το Γερμανό πιλότο, όπως πίστευαν τα παιδιά, κρύβοντας ένα άλλο δράμα ζωής που δεν ήσαν ακόμα σε θέση να γνωρίζουν τα τελευταία. Επίσης και οι άλλοι κάτοικοι δεν ήσαν απλές φιγούρες μιας φολκλόρ φωτογραφίας της επαρχιακής Αγγλίας, όλοι κουβαλούσαν και άλλες ταυτότητες, συγγενικές όμως, κατά κάποιον τρόπο, με τις αποδιδόμενες σ' αυτούς από τα παιδιά. Ο ίδιος ο Στίβεν, εξάλλου, ήταν γερμανικής καταγωγής και το αγνοούσε. Με λίγα λόγια το παρασκήνιο που είχε επινοήσει η φαντασία των νεαρών δεν απείχε πολύ από το πραγματικό, μόνο που διέφερε ως προς τη διατύπωση.

Σύνθετο το παιχνίδι του Φρέιν, ας φαίνεται ευανάγνωστο ή και μονογραμμικό: οι ρόλοι, οι ταυτότητες, οι συγγένειες, κρυφές και φανερές, η αλήθεια και το ψέμα, οι ερμηνείες, ακόμα και οι προβολές σχετίζονται πάντα με τη γραφή, η οποία δεν είναι τίποτε άλλο από ένα ομόλογο της μνήμης και του χρόνου.

Ο Σπύρος Τσούγκος χειρίστηκε με γνώση τη γλώσσα του Φρέιν, η οποία πείθει για το μάταιο της ωριμότητας, η οποία αφού εξασφαλίσει με αναπόφευκτη χρονική καθυστέρηση την εύστοχη αναπαράσταση δεν ξέρει τι να την κάνει...



ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 18/07/2003