Παραφορά

Ένας καθηγητής φιλοσοφίας, λάτρης και ερασιτέχνης μελετητής της τέχνης, αποσύρεται με τη σύζυγό του και τη μικρή τους κόρη στο εξοχικό τους, όχι μακριά από το Λονδίνο, με σκοπό να αφοσιωθεί στη συγγραφή του καινούριου του βιβλίου. Το σκηνικό της ήσυχης ζωής στην εξοχή, της αφιερωμένης στη μελέτη, μακριά από την πολυκοσμία, τις υποχρεώσεις και τις αναγκαστικές συναναστροφές της μεγάλης πόλης, ανατρέπεται από την πρώτη κιόλας ημέρα, όταν σε μια επίσκεψη στο σπίτι ενός γείτονα ο Μάρτιν εντοπίζει, μεταξύ άλλων, έναν πίνακα τον οποίο αμέσως αναγνωρίζει ως έργο του μεγάλου Φλαμανδού ζωγράφου Πίτερ Μπρέγκελ του Πρεσβύτερου. Έναν πίνακα που αποτελεί το χαμένο κρίκο στην αλυσίδα της ενότητας έργων του Μπρέγκελ.

Ο Μάρτιν δέχεται να μεσολαβήσει για την πώληση των έργων που βρίσκονται στην κατοχή του Τόνυ (του γείτονα, που κάθε άλλο παρά συμμερίζεται τις πνευματικές ανησυχίες του ζευγαριού), με απώτερη επιδίωξη να αποκτήσει τον πίνακα και να δοξαστεί για την καλλιτεχνική του ανακάλυψη.

Έτσι, ο πίνακας γίνεται ο δεύτερος πρωταγωνιστής της πυρετώδους πλοκής που με εξαιρετική μαεστρία και απίθανα λεπτή ειρωνεία αναπτύσσει ο συγγραφέας. Η ιστορία των Κάτω Χωρών του 16ου αιώνα, η ζωή του Μπρέγκελ, οι θεματικές που τον απασχολούσαν, οι διασυνδέσεις του με τους ανθρώπους της θρησκευτικής και κοσμικής εξουσίας της Αναγέννησης συντίθεται με την εμμονή του Μάρτιν να κάνει τον πίνακα δικό του με κάθε τρόπο όποια περίπτωση και αν έχει αυτός ο κατ' αρχήν, υψηλόφρων στόχος.



Ο αναγνώστης γίνεται μάρτυρας "του θριάμβου, του μαρτυρίου και της πτώσης" του αντιήρωά μας, για να χρησιμοποιήσουμε τα λόγια του: Ρίχνεται με πάθος στη μελέτη των σχετικών συγγραμάτων για την τέχνη της εποχής, περιπλανιέται σε βιβλιοθήκες, μουσεία, διεθνείς οίκους δημοπρασιών και γκαλερί, συνάπτει σκοτεινές δοσοληψίες σε υπόγεια πάρκινγκ, διακινδυνεύει την οικογενειακή γαλήνη του και το γάμο του.

Η "Παραφορά" είναι το πρώτο βιβλίο του πολυγραφότατου μυθιστοριογράφου και θεατρικού συγγραφέα Μάικλ Φρέυν που κυκλοφορεί στη χώρα μας. Το βιβλίο ήταν υποψήφιο για το βραβείο BOOKER 1999.








ΚΡΙΤΙΚΗ



Μια παρωδία περιπέτειας με φόντο άλλοτε τη βροχερή αγγλική εξοχή και άλλοτε τα υποβλητικά τοπία της φλαμανδικής ζωγραφικής, από έναν βραβευμένο θεατρικό συγγραφέα και μυθιστοριογράφο.



Το πρώτο πράγμα που αντικρίζει ο καθηγητής Μάρτιν τη στιγμή που καταφθάνει μαζί με τη γυναίκα του Κέητ και τη νεογέννητη κορούλα τους Τίλντα στο μισοεγκαταλειμμένο εξοχικό τους στα περίχωρα του Λονδίνου είναι ένα κομμάτι πλαστικού σπάγκου περιτυλίγματος. Ενα κομμάτι σπάγκου που γίνεται αφορμή ώστε να ξετυλιχτεί το νήμα μιας ιστορίας η οποία, ενώ λαμβάνει χώρα στα λασπόνερα της αγγλικής εξοχής, εκτυλίσσεται ταυτόχρονα στο μακρινό παρελθόν, ήτοι τον 16ο αιώνα, στις δεινοπαθούσες από την ισπανική κυριαρχία Κάτω Χώρες. Ποια η σχέση ανάμεσα στις βρετανικές αγελάδες και τα αιματηρά ιστορικά γεγονότα που σημάδεψαν τις εξελίξεις στην Κεντρική Ευρώπη; Η απάντηση βρίσκεται σε ένα άγνωστο έργο του περίφημου φλαμανδού ζωγράφου Μπρέγκελ, το οποίο κατά τα φαινόμενα ­ και τα φαινόμενα είναι διαρκώς υπό αμφισβήτηση σε τούτο το μυθιστόρημα ­ είναι παραπεταμένο στο σπίτι τού άξεστου γαιοκτήμονα Τόνυ Τσερτ, δίχως ωστόσο εκείνος να γνωρίζει την αξία του. Η ανακάλυψη αυτή θα μεταμορφώσει τον φιλήσυχο καθηγητή σε τολμηρό τυχοδιώκτη, με σκοπό την ιδιοποίηση του πολύτιμου πίνακα και την παράδοσή του στη φιλότεχνη κοινότητα ­ με τη φήμη και τη δόξα που αυτά συνεπάγονται. Είναι όμως πράγματι γνήσιος ο επίμαχος πίνακας; Μήπως όλα αυτά βρίσκονται μονάχα στο κλονισμένο μυαλό του κενόδοξου καθηγητή; Κανείς δεν ξέρει, και για τα όσα ακολουθούν μια ιδέα δίνει ο εύγλωττος όσο και λακωνικός τίτλος του βιβλίου: Παραφορά.

Ο Μάικλ Φρέιν, μολονότι σχετικά άγνωστος στη χώρα μας, είναι πολλαπλώς καταξιωμένος στη Βρετανία ως δημοσιογράφος (Guardian, Observer), θεατρικός συγγραφέας (κάτοχος μάλιστα του εφετινού νεοϋορκέζικου βραβείου Τόνι για το έργο του Κοπεγχάγη), μεταφραστής ρώσων κλασικών και φυσικά ως μυθιστοριογράφος. Εχει συγγράψει 13 θεατρικά έργα και οκτώ μυθιστορήματα, εκ των οποίων το παρόν ήταν υποψήφιο για το βραβείο Μπούκερ 1999. Η λεπτή ειρωνεία, η αυτοϋπονόμευση των ηρώων του, η γρήγορη δράση μα και η παρωδία της χαρακτηρίζουν το έργο του.

Ο Μάρτιν, κεντρικός ήρωας και αφηγητής στην Παραφορά, είναι ένας καθηγητής φιλοσοφίας δίχως ιδιαίτερες επαγγελματικές φιλοδοξίες. Με τη γυναίκα του Κέητ, ιστορικό τέχνης, διατηρεί μια σταθερή σχέση που μετά τη γέννηση της κόρης τους έχει αποκτήσει όλα τα τυπικά μεσοαστικά χαρακτηριστικά. Μοναδική παραφωνία, από τις πρώτες κιόλας σελίδες του βιβλίου, η αγωνία του για την ικανότητά του να ανταποκριθεί στον ρόλο του συνεπούς οικογενειάρχη, κάτι που γίνεται φανερό από την ταραχή που του προκαλεί ­ μια ταραχή που τον συνοδεύει ως το τέλος ­ το εξεταστικό βλέμμα της συζύγου του. Η ιστορία πυροδοτείται όταν κατά την άφιξή τους βρίσκουν να τους αναμένει ο γείτονάς τους Τόνυ Τσερτ, ο οποίος τους παρακαλεί να μεταβούν στο σπίτι του ώστε να εκτιμήσουν, ως μοναδικοί «ειδικοί» στην περιοχή, την αξία ενός πίνακα. Ο εν λόγω πίνακας αποκαλύπτεται έργο μεγάλης αξίας του Τζιορντάνο, ωστόσο η μεγαλύτερη έκπληξη έρχεται όταν λίγο παραδίπλα, τοποθετημένο έτσι ώστε να συγκρατεί την κάπνα από το τζάκι, ο Μάρτιν νομίζει ότι αναγνωρίζει ένα χαμένο ως τότε αριστούργημα του Μπρέγκελ. Η μέθεξη από τη δόξα και τη φήμη που θα του επέφερε η ανάσυρση από το σκοτάδι ενός έργου τέτοιας ιστορικής και καλλιτεχνικής αξίας τον συνεπαίρνει. Την ίδια στιγμή γοητεύεται από τη νεαρή και όμορφη σύζυγο του άξεστου γείτονά του και ρίχνεται σε μια περιπέτεια, τόσο πνευματική και ηθική όσο και καθαρά τυχοδιωκτική, που μοιάζει να ξεπερνά τις δυνάμεις του.

Κεντρικό σημείο στο εξής, εκτός από την επιχείρηση ιδιοποίησης του πίνακα, αποτελεί η αμφιβολία ως προς την ταυτότητά του, αφού το συγκεκριμένο έργο είναι αθησαύριστο και η ίδια η ύπαρξή του αμφισβητείται. Ετσι, κι ενώ η περιπέτεια εκτυλίσσεται στο παρόν, ο Μάρτιν επιδίδεται σε ενδελεχή έρευνα της σχετικής βιβλιογραφίας ελπίζοντας να ανακαλύψει ιστορικά και εννοιολογικά στοιχεία που να τον επιβεβαιώνουν. Μια δεύτερη αφήγηση ανοίγεται: η εξιστόρηση της ζωής του Μπρέγκελ την εποχή της ισπανικής κυριαρχίας στις Κάτω Χώρες, όταν η βία και η αυθαιρεσία της Ιεράς Εξέτασης βρίσκονταν στο απόγειό τους. Κατ' αυτόν τον τρόπο το μυθιστόρημα εκτυλίσσεται σε δύο διαφορετικές σκηνές, με το παρελθόν να ρίχνει απρόσμενα τη σκιά του στο παρόν ­ σκιά που αποκαλύπτεται βαριά, αφού ούτε το ένα ούτε και το άλλο μοιάζουν τελικά να φωτίζονται· δεν απομένει παρά ένα ατέρμονο νήμα από νοήματα και ονομασίες που ακυρώνουν κάθε προσπάθεια αληθινής κατανόησης.

Μολονότι το εύρημα με τον πίνακα ζωγραφικής είναι τετριμμένο, η χρήση που του γίνεται, σε συνδυασμό με το χιούμορ και την αυτοσαρκαστική διάθεση του ήρωα-αφηγητή, είναι τελικά ανατρεπτική. Η οξύτητα της αφήγησης στο παρόν υποχωρεί ελαφρά κατά το πέρασμά της στο παρελθόν, ωστόσο η απώλεια αυτή εξισορροπείται από τις γλαφυρές περιγραφές του ζοφερού κλίματος της εποχής και της διακριτικής αναπαράστασής του στους πίνακες του Μπρέγκελ. Οι τελευταίες σελίδες του μυθιστορήματος είναι γεμάτες αναπάντεχες ανατροπές, οι οποίες σε συνδυασμό με τη στωική διάθεση παραίτησης που διακρίνει τον καθηγητή Μάρτιν το απογειώνουν. Η μετάφραση, ρέουσα και σαφής, συντείνει στη χαλαρωτική διάθεση που δημιουργεί η ανάγνωση.



Κώστας Κατσουλάρης

ΤΟ ΒΗΜΑ, 31-12-2000