Κωνσταντινούπολη. Από τον χριστιανισμό στο ισλάμ

Μια αφήγηση σαν μυθιστόρημα, της ιστορίας της Κωνσταντινούπολης από τη ίδρυσή της μέχρι σήμερα, με έμφαση στην πολύχρωμη και ολοζώντανη καθημερινότητά της. Ένα παρελθόν που ξετυλίγεται καθώς ο αναγνώστης βαδίζει στους πανάρχαιους δρόμους της. Από την αρχαιότητα στο Βυζάντιο και από το Ισλάμ μέχρι τη σύγχρονη εποχή.
Η Κωνσταντινούπολη, η μόνη πόλη στον κόσμο που είναι χτισμένη σε δύο ηπείρους, στην Ευρώπη και την Ασία, διανύοντας πια τον εικοστό έβδομο αιώνα της πολυτάραχης ζωής της, έχει αντέξει σε αμέτρητες πολιορκίες, λεηλασίες, εμφυλίους πολέμους, εξεγέρσεις, λοιμούς, πυρκαγιές, σεισμούς και, τώρα τελευταία, στη λαίλαπα της άναρχης οικοδόμησης ως αποτέλεσμα της σύγχρονης πληθυσμιακής έκρηξης. Ωστόσο, παρά τις διαδοχικές αλλαγές ονόματος, γλώσσας, θρησκείας και πολιτικού καθεστώτος, κατόρθωνε πάντα να κρατά την ταυτότητα και τη μοναδικότητά της, λες και κρύβει μέσα της μια αθάνατη ψυχή.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Όταν ήμουν μικρός, Αδριανούπολη, Αλεξανδρούπολη και Κωνσταντινούπολη ήταν κάπως ανακατεμένες στο μυαλό μου, ηχούσαν συγκεχυμένα με τον ίδιο περίπου τρόπο: πόλεις ελληνικές, κάπου παραέξω απ' την Αθήνα. Στο προφανές της ελληνικότητας συνέβαλε, πέραν του ονόματος, το γεγονός ότι η γιαγιά μου ήταν Πολίτισσα και μιλούσε συχνά για τα παιδικά της χρόνια ως εάν να ήταν χτες - και κατ' επέκταση για την (Π)πόλη της ως εάν να ήταν δίπλα. Μεγάλη μου τύχη: στην Ελλάδα σπανίζουν πλέον οι Πολίτισσες γιαγιάδες, τείνουν να γίνουν είδος υπό εξαφάνιση. Πέρασαν χρόνια για να μάθω, βοηθούσης και της κουτσής-στραβής σχολικής Ιστορίας, την αλήθεια. Την όποια αλήθεια. Για το Βυζάντιο, που διαδέχθηκε τη Ρώμη, και ήταν καλό αφού, χάρη στον Μ. Κωνσταντίνο, δεν κυνηγούσαν πια τους χριστιανούς ρίχνοντάς τους στα λιοντάρια, και ήταν μάλιστα και δικό μας, ελληνικό, πριν μας το πάρουν οι Τούρκοι τρυπώνοντας μέσα από την φρικτήν Κερκόπορτα. Τα δύο μυθικά στρώματα, γιαγιαδίστικο και σχολικό, έμειναν για χρόνια εκεί ανέγγιχτα και ανεκμετάλλευτα, μέχρι που πρωτοεπισκέφθηκα την Πόλη και βάλθηκα έκτοτε να την επισκέπτομαι τακτικά. Μ' έπιασε τότε μια απίστευτη δίψα για διάβασμα, για φρεσκάρισμα αλλά και ανατροπή γνώσεων, όπως και για το είδος μάθησης που προκύπτει από το περπάτημα, το χάζεμα, την παρατήρηση και εξοικείωση με τον χώρο. Στο πρώτο κιόλας ταξίδι, που ήταν μάλιστα οικογενειακό και συνδέθηκε με τις υπέροχες ξεναγήσεις του αείμνηστου κ. Φωτιάδη, γέννημα και θρέμμα της Πόλης, ανακάλυψα και τον John Freely (Φρίλι): συγκεκριμένα δε, τον εξαιρετικό/εξαντλητικό οδηγό Βlue Guide Ιstanbul, αλλά και το δυσεύρετο προγενέστερο Strolling through Ιnstanbul.

Πράγματι ο Φρίλι, καθηγητής Φυσικής στη Ροβέρτειο, άρχισε την επιτυχή σταδιοδρομία του ως συγγραφέας ταξιδιωτικών οδηγών/αναγνωσμάτων απλώς σεργιανώντας με μεράκι στην Πόλη - τόπο εργασίας του. Και όπως συμβαίνει συχνά, το αποτέλεσμα του «πάρεργου» υπήρξε λαμπρό.

Το υπό παρουσίαση βιβλίο είναι, όσο γνωρίζω, το πρώτο βιβλίο του Φρίλι που μεταφράζεται στα ελληνικά. Αποτελεί ένα θαυμάσιο ανάγνωσμα, ιδίως σε συνδυασμό με ένα ταξίδι στην Πόλη: συμπληρώνει και εμπλουτίζει, χωρίς όμως να υποκαθιστά, έναν ταξιδιωτικό οδηγό. Η χρηστική του αξία ως οδηγού περιορίζεται δυστυχώς αισθητά από την έλλειψη ευρετηρίου στο τέλος, όπου ο αναγνώστης/περιηγητής να μπορεί να βρει τα δεκάδες μνημεία που αναφέρονται στο κείμενο. Πολλώ μάλλον που στο Μέρος ΙV (και όχι Κεφάλαιο, όπως εκ παραδρομής τιτλοφορείται, στη σελίδα 349) μας ξεναγεί, κεφάλαιο προς κεφάλαιο, σε όλα τα αξιοθέατα για τα οποία γίνεται λόγος στο κείμενο. Διότι κατά τα άλλα, το βιβλίο είναι κατά βάση μια καλογραμμένη, συνοπτική αλλά άρτια, ακριβής αλλ' ουχί σχολαστική, ζωντανή και ευτυχώς καλομεταφρασμένη (από την Ε. Έμκε), ιστορία της Κωνσταντινούπολης. Διαβάζοντάς το σκεφτόμουν ότι θα μπορούσε κάλλιστα να χρησιμοποιηθεί στα Λύκεια - είναι απείρως καλύτερη από την Βυζαντινή Ιστορία που υπέστην, το 1970, πολύ φοβούμαι δε ότι ίσως και να υπερτερεί και του σημερινού αντίστοιχου εγχειριδίου.

Ο Φρίλι ξεκινάει περιγράφοντας τον Βόσπορο, αυτό το υπέροχο θαλάσσιο ποτάμι το τόσο βεβαρημένο ιστορικά (σήμερα δε και περιβαλλοντικά): αυτή η υδάτινη λωρίδα, με τα αλλοπρόσαλλα ρεύματα και τα πάμπολλα κοπάδια ψαριών, που χωρίζει Ευρώπη και Ασία και ενώνει Αιγαίο Πέλαγος και Εύξεινο Πόντο, είναι ο πρωταρχικός δημιουργός της Πόλης. Ο Ηρόδοτος ιστορεί πως ο Βύζας, που ίδρυσε το Βυζάντιο ως αποικία των Μεγαρέων, συμβουλεύτηκε προτού φύγει το Μαντείο των Δελφών. Εκεί, του υπέδειξαν να εγκατασταθεί «απέναντι από τη χώρα των τυφλών»: πράγματι, λίγα χρόνια πριν, άλλοι Μεγαρείς είχαν ιδρύσει τη Χαλκηδόνα (σήμερα Καντίκιοϊ) ακριβώς απέναντι, σε μια κραυγαλέα υποδεέστερη τοποθεσία: δεν ήταν όπως το Βυζάντιο, φυσικό οχυρό, ούτε λουζόταν από τον Κεράτιο Κόλπο, αυτό το εξαίρετα προστατευμένο φυσικό λιμάνι. Το Βυζάντιο, ελληνική πόλη-κράτος, τόπος μέθυσων εμπόρων και γεννήτωρ της επικής ποιήτριας Μοιρώς, αρχίζει το ταξίδι του στην Ιστορία υφιστάμενο τις καταστρεπτικές συνέπειες των περσικών πολέμων, εντασσόμενο αργότερα στην Αθηναϊκή Συμμαχία για να εξεγερθεί στη συνέχεια, κλείνοντας τις εισόδους στους ταλαιπωρημένους «μύριους» του Ξενοφώντα. Θα διατηρήσει την ανεξαρτησία και ευμάρειά του στην Ελληνιστική περίοδο, για να αλωθεί τελικά και να καταστραφεί από τους Ρωμαίους, οι οποίοι και θα το ξαναχτίσουν λίγο αργότερα, αναγνωρίζοντας την στρατηγική του σημασία: τόσο που, ενάμιση αιώνα αργότερα, θα επιλεγεί από τον Μ. Κωνσταντίνο ως πρωτεύουσα της όλο και πιο χριστιανικής Αυτοκρατορίας.

Ο πληθυσμός μεγαλώνει τότε αλματωδώς (80.000 φραντζόλες διατίθενται επί Μ. Κωνσταντίνου δωρεάν!), όπως προκύπτει όμως και στη συνέχεια του βιβλίου, επιδημίες (λ.χ. πανούκλα), τακτικοί σεισμοί (όπως και σήμερα!), πυρκαγιές και πόλεμοι θα οδηγήσουν σε σημαντικές δημογραφικές αυξομειώσεις ανά τους αιώνες. Η μεταπολεμική έκρηξη οδήγησε τον πληθυσμό της Πόλης από το 1 στα 12 εκατομμύρια ψυχές, εν πολλοίς στοιβαγμένες σε παραγκουπόλεις: οι σκουπιδόλοφοι έζωσαν σήμερα την επτάλοφη. Παρεμφερή φαινόμενα εξαθλίωσης/αστυφιλίας, διαβάζουμε, υπήρχαν ακόμη και επί πρώιμου Βυζαντίου, παρά τις προσπάθειες χωροθέτησης: νυχτοφύλακες, πυροσβεστικό σώμα, νόμοι που προστάτευαν τη θέα προς τη θάλασσα απαγορεύοντας τα αυθαίρετα «πανοσηκώματα»(!).

Οι λεπτομέρειες της καθημερινότητας και η εξιστόρηση ποικίλων περιστατικών (π.χ. διωγμοί κατά των Εβραίων στο Βυζάντιο) και όχι η απαρίθμηση αυτοκρατόρων/σουλτάνων, είναι τα πολύ δυνατά σημεία του βιβλίου. Ο Φρίλι αντλεί και παραθέτει πλήθος πηγών, από το Επαρχικό Βιβλίο και Τους βίους των Αγίων, μέχρι τον Εβλιά Τσελεμπί και τον Μπάιρον. Καθώς περνάμε από το Βυζάντιο στην Οθωμανική περίοδο, ανακαλύπτουμε μάλιστα πολλές ουσιώδεις ομοιότητες που αντέχουν στον χρόνο: παρεμφερείς συντεχνίες οργανώνονται, δραστηριοποιούνται, ιεραρχούνται, τσακώνονται (λ.χ. κρεοπώλες, ταβερνιάρηδες, βυρσοδέψες, κοσμηματοποιοί). Οι δε λαϊκές εξεγέρσεις που καταστέλλονται ή δεν καταστέλλονται, οδηγώντας σε αντικατάσταση (ή μη) του αυτοκράτορα ή του σουλτάνου, δεν αλλάζουν και πολύ ανά τους αιώνες (με εξαίρεση βέβαια αυτές του ιδιόρρυθμου και ατίθασου σώματος των γενιτσάρων, που θα ταλαιπωρήσει πολλούς σουλτάνους τον 18ο και τον 19ο αιώνα). Αλλά και το εύρος και είδος των μηχανορραφιών διαδοχής στην αυλή, λόγω της περιρρέουσας καχυποψίας αλλά και της σκληρής τύχης που περίμενε πάντα τους εποφθαλμιώντες την εξουσία, επιβιώνει αμείωτο από τη Βυζαντινή στην Οθωμανική περίοδο. Από ένα σημείο και μετά, καθιερώνεται μια ηπιότερη μεταχείριση των αδελφών του εκάστοτε σουλτάνου, με το να τους βάζουν στο «Χρυσό Κλουβί», το επονομαζόμενο «Καφάσι»: επρόκειτο για ένα είδος πολυτελούς φυλακής, όπου περνούσαν χρόνια και δεκαετίες, μορφωνόμενοι ή αντιθέτως μεθοκοπώντας και συνουσιαζόμενοι, περιμένοντας μήπως και γίνουν κάποτε σουλτάνοι.

Αλλά και οι περιγραφές του πιο πρόσφατου παρελθόντος, του 20ού αιώνα, είναι εξόχως ενδιαφέρουσες: Διαβάζουμε για τις εκλογές του 1908, που γίνονται σε ατμόσφαιρα δημόσιας ευφορίας. Φανταζόμαστε την Πόλη να κατακλύζεται, μετά την μπολσεβική επανάσταση, από πλήθος Ρώσους (και Ρωσίδες!) εμιγκρέδες που εμπλουτίζουν και αναστατώνουν την κοινωνική ζωή. Διαβάζουμε για τον συμμαχικό στόλο, που έχει αγκυροβολήσει εκεί στα Στενά, την επαύριο του Α' Παγκοσμίου πολέμου. Παρακολουθούμε το κύκνειο άσμα του χαλιφάτου, με τον τελευταίο χαλίφη να αναχωρεί οικογενειακώς από τον κεντρικό σιδηροδρομικό σταθμό (του Σίρκεζι). Αλλά και τις τελευταίες ημέρες του άρρωστου πλέον Κεμάλ, ο οποίος έχει αποσυρθεί στο μπαρόκ παλάτι Ντολμαμπαξέ (που χτίσανε, δεκαετίες πριν, δυτικότροποι σουλτάνοι) και πηγαίνει ένα βράδυ στις όχθες του Βοσπόρου, στο Αρναούτκιοϊ, όπου τα πίνει με Ρωμιούς ψαράδες...

Το βιβλίο συστήνεται ανεπιφύλακτα σε όσους επιθυμούν να συνδυάσουν την επίσκεψή τους στην Πόλη με κάποιο διάβασμα. Εξόχως κατατοπιστικό και διαβαστερό είναι επίσης το «Κωνσταντινούπολη - Η Περιπόθητη Πόλη (1453-1924)» του ιστορικού Ρ. Μansel, (Εκδ. Οδυσσέας). Επίσης, μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει το αφιέρωμα του περιοδικού «Σύγχρονα Θέματα», (τ.74-75), για την «Ελληνική Κοινότητα της Πόλης τον 19ο και 20ό αιώνα» (λ.χ. αυτοβιογραφική συνέντευξη του Δ. Φραγκόπουλου, μέχρι πρότινος διευθυντή του Ζωγράφειου Λύκειου 1958-1993). Και για το σήμερα; Σας συνιστώ ενθέρμως τις ανταποκρίσεις της Φραγκώ Καράογλαν στα «ΝΕΑ» - ίσως και στην εφημερίδα που βαστάτε στα χέρια σας.



ΒΑΣΙΛΗΣ ΠΕΣΜΑΖΟΓΛΟΥ

ΤΑ ΝΕΑ , 17-08-2002