Ανατομία μιας ζωής

Δεν υπάρχει άλλος άνθρωπος στον κόσμο σαν τον Μαρτέν Λατούρ Κιρός. Γιός ενός δραπέτη φυλακών και μιας άσχημης και αινιγματικής γυναίκας, αφήνει το χωριό του και πηγαίνει να ζήσει στο Παρίσι. Ελάχιστες αποσκευές του ένας κατάλογος με ονόματα και ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό: έχει γεννηθεί χωρίς την αίσθηση του πόνου.

Στο Παρίσι θα ζήσει μια συναρπαστική ζωή στο περιθώριο του νόμου. Τιμωρεί με τρόπο εκπληκτικό εκείνους που θεωρεί υπεύθυνους για το θάνατο της μητέρας του και προπαθεί με κάθε μέσον να εντοπίσει το κέντρο του πόνου. Τα μαθήματα ανατομίας που έκανε κάποτε δεν έχουν πάει χαμένα και ο κατάλογος με τα ονόματα ολοένα και μικραίνει.

Κυνηγημένος απ' όλους μπαίνει στην υπηρεσία ενός πασίγνωστου ευγενή. Κοντά του μαθαίνει όλα όσα πάσχιζε να μάθει στην πολυτάραχη ζωή του. Θα περάσει τα τελευταία χρόνια του γράφοντας τα απομνημονεύματά του μέσα στην απόλυτη σιωπή. Με τη σιωπή εξάλλου τον τιμωρούσε η μητέρα του όταν ήτανε μικρός...


Ένα βιβλίο συγκλονιστικό όσο ΤΟ ΑΡΩΜΑ και αινιγματικό όσο η ανθρώπινη ψυχή!





ΚΡΙΤΙΚΗ



Πήρα καινούργια προσχέδια μυθιστορημάτων του μαρκήσιου (ντε Σαντ). Περιγραφές οργίων τόσο αηδιαστικές που με έπιασε ναυτία. Πολέμησα με τις φράσεις του. Αλλά με κάθε ακόλαστη φωνή, με κάθε βλάσφημη λέξη, με κάθε κίνηση χυδαία και κακή ενάντια στα δύστυχα θύματα, ένιωθα καλύτερα. Οι φρικαλεότητες ξέφυγαν από τη σφαίρα της πραγματικότητας. Και δεν άργησα να καταλάβω ότι ο μαρκήσιος με αυτές τις ιστορίες δεν αγωνιζόταν να εκφράσει ούτε την ηδονή ούτε την απόλαυση. Πάσχιζε να ντύσει τη μοναξιά με λόγια. Την έρημο της μοναξιάς. Το κενό του εγκλεισμού. Η αφήγησή του μιλούσε για τον πόνο, ναι. Γιατί ο σωματικός πόνος είναι η μοναδική απόδειξη πως η μοναξιά δεν είναι οριστική κι απόλυτη. Μήπως γι' αυτό δεν αισθανόμουν τη μοναξιά; Μήπως γι' αυτό η μοναξιά η δική μου δεν υπήρχε; Υπάρχει άραγε λόγος που δεν είμαι σε θέση να νιώσω τον πόνο; Είναι τάχα δυνατόν να ωφεληθώ από αυτή την αδυναμία;...».

Φράση του ήρωα



Ο τίτλος του παρόντος σημειώματος εσκεμμένα παραπέμπει στο ομότιτλο βιβλίο του Αντριου Μίλερ, το οποίο παλαιότερα έχει παρουσιαστεί από τη «Βιβλιοθήκη». Η αιτία αυτού του δανεισμού σχετίζεται με τη θεματική συγγένεια που έχει το μυθιστόρημα του Αγγλου συγγραφέα με το παρουσιαζόμενο, του Νορβηγού Νικολάι Φρομπένιους.

Στο «Λυτρωτή πόνο» ο Μίλερ, μέσω μιας ευφυούς αλλά προβληματικής ψυχικά προσωπικότητας (ενός αγχίνοος ανθρώπου, αλλά απαθούς μπροστά στον πόνο), που κινείται σε ένα πλαίσιο «εποχής», της Αγγλίας του 18ου αιώνα, επιχείρησε μια ματιά στα ενδότερα αυτής της ιδιόρρυθμης περίπτωσης. Ο ήρωάς του, ας θυμηθούμε, ήταν γιατρός χειρουργός και περίπου προσπάθησε να λυτρωθεί μέσα από την αναζήτηση της σωματικής και ψυχικής ανταπόκρισής του στη βάσανο.

Αντιστοίχως ο Λατούρ Κιρός, ο κεντρικός χαρακτήρας της «Ανατομίας μιας ζωής», αναίσθητος στον πόνο, ακολουθεί το σκολιό δρόμο της αυτογνωσίας και μέσα από την ιατρική, συγκεκριμένα διά της ανατομίας: δηλαδή με βοηθό τις πρώτες επιστημονικές πληροφορίες για την ανθρώπινη φυσιολογία. Είναι και αυτός τέκνο της εποχής του Διαφωτισμού και ζει στη Γαλλία της Επανάστασης.

Εδώ σταματούν οι ομοιότητες ανάμεσα στα δύο έργα. Η παρατήρηση έγινε για λόγους καθαρά φιλολογικούς. Να επισημάνω ότι οι σημαντικοί μύθοι, όπως αυτοί που απασχολούν τον Μίλερ και τον Φρομπένιους, είναι κοινόχρηστοι και νομιμοποιείται πας τις συγγραφέας να τους εκμεταλλευτεί. Είναι θέμα ταλέντου από εκεί και πέρα με ποιο τρόπο θα αξιοποιηθούν. Ουδείς νοήμων μπορεί να αρνηθεί αυτή την πραγματικότητα. Ο Σέξπιρ, όπως καλά γνωρίζουμε, ήταν ο τελευταίος που θα πίστευε στην παρθενογένεση, αφού όλα του τα έργα στηρίζονταν σε προγενέστερες καταθέσεις άλλων συγγραφέων.

Ο Νικολάι Φρομπένιους, λοιπόν (γεννημένος το 1965 στο Οσλο), αντλεί το θέμα του από την ίδια πάνω-κάτω δεξαμενή, απ' όπου εμπνεύστηκε ο Μίλερ και στη συνέχεια σχεδιάζει το δικό του δρόμο. Πριν, όμως, μιλήσω για το συγκεκριμένο εγχείρημά του, αξίζει τον κόπο να ειπωθούν δυο - τρία λόγια για τη λογοτεχνία μιας χώρας την οποία έχουμε συνδέσει με τα ...φιορδ, την έννοια του Κουίνσλιγκ και τον ποιητικό νατουραλισμό των Ιψεν και Χάμσουν.

Τα γράμματα της σκανδιναβικής αυτής χώρας έχουν μια πολύ ενδιαφέρουσα εξέλιξη στα σύγχρονα χρόνια, από το 1814 και μετά. Μέσα από διάφορες αναζητήσεις, ιδεολογικές (περί εθνικής λογοτεχνίας) και θεολογικές, οι οποίες ανιχνεύονται μέχρι και τη μεταπολεμική περίοδο, η νορβηγική λογοτεχνία (κυρίως η ποίηση) τα τελευταία χρόνια, αφομοιώνοντας το ευρύτερο ευρωπαϊκό και κυρίως το αμερικανικό μοντερνίστικο πνεύμα, το καλλιέργησε ιδιαίτερα. Το μυθιστόρημα έχοντας προγόνους τα ψυχολογικά, ρεαλιστικά έργα αλλά και γραφές αλληγορικές ή ποιητικές, βασισμένες σε υπαρξιακά και κοινωνικά θέματα, βρίσκεται σήμερα σε ένα πολύ αξιόμαχο επίπεδο εν σχέσει προς την υπόλοιπη παγκόσμια παραγωγή πεζού λόγου.

Επιστροφή στην «Ανατομία μιας ζωής»: πρόκειται για ένα κείμενο, κατά βάσιν ψυχογραφικό, διανθισμένο με ποιητικά στοιχεία και εμβαπτισμένο στη «λογοτεχνία του Κακού». Το στόρι δεν εκτυλίσσεται στη χώρα του δημιουργού του αλλά, όπως είπαμε σε μια άλλη «επικράτεια» σημείων: στην ταραγμένη, «ακάθαρτη» Γαλλία, όπως προαναφέρθηκε, των παραμονών της Επανάστασης, όπου, κατά τον Φρομπένιους, το διαφωτιστικό στοιχείο συμφύρεται με το αχαλίνωτο των ορμεμφύτων της ατομικής περιπτωσιολογίας. Ο πιο χαρακτηριστικός εκπρόσωπος αυτής της τελευταίας παραμέτρου είναι, βέβαια, ένα «μυθιστορηματικό» πρόσωπο, από μόνο του, ο μαρκήσιος ντε Σαντ: ποτέ άλλοτε, ίσως, στην ιστορία της λογοτεχνίας δεν πριμοδοτήθηκε τόσο έντονα το πρόσωπο του συγγραφέα, ως ατομική περίπτωση από τα ίδια τα γραπτά του και από την εξωλογοτεχνική του δραστηριότητα. Ο μύθος του ακόλαστου αριστοκράτη και εδώ δίνει τροφή στο δράμα και παράλληλα στις βαθύτερες συμβολικές προεκτάσεις της οπτικής του Φρομπένιους.

Η αφήγηση εκκινεί από την παράξενη βιογραφία του θεμελιώδους προσώπου της ζωής του ήρωα Λατούρ Κιρός: της γιγαντιαίας και πανάσχημης μητέρας του, Μπουμπού. Υφος γραφής και καθέκαστα της δράσης παραπέμπουν σε μια βεντάλια τρόπων, οι οποίοι υπηρετούν ένα κλίμα ελεγχόμενου νατουραλισμού, σκληρού ψυχολογικού αφηγήματος, τονισμένου με διανοητικά χρώματα και εμπλουτισμένου ακόμα και με στοιχεία αστυνομικού θρίλερ.

Η μικρή Μπουμπού, αγνώστων γονέων και τρόφιμος ορφανοτροφείου, υιοθετείται από πλούσιο ζευγάρι στη Ρουέν το 1728. Ο γιατρός Κιρός, ο θετός πατέρας της είναι ένας έξοχος χειρουργός, αφιερωμένος σε διάφορα πειράματα πάνω στην ανθρώπινη φύση. Το, περίπου, «ανθρωποειδές» Μπουμπού διαβάζει Ρακίνα και Μοντεσκιέ. Η ιδιοσυγκρασία της είναι διχασμένη ανάμεσα στο ζωώδες και στο διανοητικό. Όταν οι γονείς και η περιουσία τους χάνονται σε μια πυρκαγιά, το κορίτσι καταφεύγει με ένα σακούλι κοσμήματα, που της απέμειναν, στο Ονφλέρ, σε ένα παραλιακό χωριουδάκι της Νορμανδίας. Εκεί με τη βοήθεια του ιδιόρρυθμου και φιλάργυρου δικηγόρου Γκουμπίλς, ο οποίος θα την ερωτευτεί επιπλέον, το «τέρας» θα ασχοληθεί με την τοκογλυφία, αξιοποιώντας τη μικρή της κληρονομιά. Απομονωμένη σε ένα άθλιο σπίτι, στήνει με ευφυΐα τη σκληρή επιχείρησή της, συγκεντρώνοντας εις βάρος της το μίσος των συγχωριανών της. Ένας κατάδικος, εγκληματίας που δραπετεύει, περαστικός από το Ονφλέρ, θα βιάσει την Μπουμπού και θα εξαφανιστεί. Καρπός αυτής της ένωσης είναι ένα δύσμορφο αγόρι, ο Λατούρ.

Το παιδί διαθέτει εξαιρετικά πνευματικά χαρίσματα, αλλά γρήγορα ανακαλύπτει ότι δεν μπορεί να νιώσει σωματικό και ψυχικό πόνο. Η φύση του το ωθεί να διεισδύσει στα μυστικά του ανθρώπινου οργανισμού, κοντά σε ένα μονήρη ταριχευτή ζώων, τον Λεοπόλδο. Δίπλα σ' αυτόν θα μάθει να χειρίζεται το νυστέρι και θα μελετήσει τα κλασικά συγγράμματα ανατομίας. Ο μόνος άνθρωπος που αγγίζει τον «ψυχρό» συναισθηματικά Λατούρ είναι η μητέρα του, με την οποία αποκτά ένα περίεργο και αόριστο οιδιπόδειο. Μισεί τον εραστή της, Γκουμπίλς, και κάθε άλλον που τη διεκδικεί. Μετά το θάνατο της Μπουμπού από μαύρο πυρετό, ο Λατούρ απελπισμένος φεύγει για το Παρίσι με μία πόρνη, τη Βαλερί. Στις ελάχιστες αποσκευές του έχει τα κοσμήματα των προγόνων του, που έκλεψε από τον υπεξαιρέτη τους, Γκουμπίλς, και έναν κατάλογο με διάφορα ονόματα οφειλετών της μητέρας του, τους οποίους θεωρεί υπεύθυνους για το θάνατό της. Στην προεπαναστατική «πόλη του φωτός», θα περάσει από διάφορα ταπεινωτικά επαγγέλματα και θα ζήσει κάτω από άθλιες συνθήκες, γιατί τα κοσμήματα του τα κλέβουν συνεργοί κάποιας πόρνης στο «σπίτι» όπου εργαζόταν ως υπηρέτης. Παράλληλα καλλιεργεί το ταλέντο του στην ανατομία κοντά σε κορυφαίους ιατρούς της εποχής, καταφέρνοντας με πλαστοπροσωπίες να τους προσεγγίσει. «Πρακτική» εφαρμογή των γνώσεών του δεν κάνει, όμως, μόνο πάνω σε νόμιμα πειραματόζωα αλλά και σε θύματά του από τη λίστα των οφειλετών της μητέρας του. Περιπλανώμενος και φιλοπερίεργος πάντα για τα ψυχοσωματικά άβατα, θα βρεθεί μπροστά σε ένα γνωστό «τέρας» της εποχής, το μαρκήσιο ντε Σαντ, το οποίο ασκεί στον Λατούρ μεγάλη γοητεία. Τα ανομήματα και τα πάθη του «ελευθέριου» συγγραφέα και ανθρώπου θα συνδεθούν ως συμβολικές χειρονομίες περίεργα με τις ιδέες περί ζωής του πρωτογενούς «ερευνητή» των βαθύτερων νόμων της, Λατούρ. Οι ριζικές αμφισβητήσεις του ντε Σαντ είναι η ιδεωδέστερη αφετηρία προβληματισμού για τον τελευταίο: η φύση, το ένστικτο, το πνεύμα, η ψυχή, το θυμικό είναι περιοχές που ο καθόλου πρωτοβάθμιος (όσο και αν η όψη και οι μέθοδοί του μοιάζουν σχετικές) νεαρός θέλει να προσεγγίσει μέσα από το βιολογισμό και την άμεση ψηλάφηση της σωματικής ύλης. Ταυτόχρονα ο Λατούρ, σε ένα πιο ατομικό πεδίο εμπειρίας, επιζητεί τη συμμετοχή του στο συναισθηματικό γίγνεσθαι.

Τα ελατήρια σώζουν: η ...καλή πρόθεση του πρωταγωνιστή του δράματος εξαγιάζει τη γραφή του Φρομπένιους, ο οποίος παρουσιάζει το δαιμονικό άγγελό του με δόσεις αθωότητας και τρυφερότητας, χωρίς να πλειοδοτεί σε φρίκη κατά την περιγραφή των ωμοτήτων. Όλα κινούνται με μουσική κασετίνας, ας μιλούν στη γλώσσα του χειρουργείου και του περιττώματος. Ο Νορβηγός πεζογράφος δεν προσπαθεί να εκθέσει ένα χάρτη ανατομίας ως μποτιτσελικό πίνακα, ούτε το ανθρώπινο έκκριμα ως μετάληψη, όπως συμβαίνει στα κείμενα των θεραπόντων της «καταραμένης» λογοτεχνίας. Πολύ περισσότερο δεν επιχειρεί να εντυπωσιάσει εκμεταλλευόμενος δημαγωγικά το απεχθές υλικό του. Η άποψή του είναι ξεκάθαρη, παρά τα αναπόφευκτα μικρά νέφη που τη σκιάζουν: ο σίριαλ κίλερ του Φρομπένιους θωπεύεται τελικά και αιφνίδια από το συναίσθημα.

Το γεγονός δεν υπηρετεί κανένα ηθικολογικό πρόγραμμα. Η οπτική του Φρομπένιους κατορθώνει λεπτές ισορροπίες και οι χειρισμοί αφήνουν μια γεύση ρομαντικής σήψης και θλιμμένης συγκατάβασης για την περί των όντων μοίρα.

Η ακάματη Μαρία Αγγελίδου, τώρα και κάτοχος των νορβηγικών, μεσολαβεί με μαεστρία, ώστε να μεταφερθεί ο λόγος του κειμένου, ο οποίος κινείται στην κόψη: η παθολογία γίνεται αφορμή για στιλ με τη βοήθεια εσωτερικών φωτισμών.

ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 11/05/2001