Ο Δαίδαλος

«Στον αναγνώστη που θα ανοίξει αυτό το βιβλίο, το πρόσωπο του Δαιδάλου θυμίζει ίσως πάνω απ' όλα τον φυλακισμένο της Κνωσού ο οποίος, συντροφιά με το γιο του Ίκαρο, επιχείρησε να εγκαταλείψει το Λαβύρινθο που εξελίχθηκε σε φυλακή. Ο Δαίδαλος επέτυχε αυτή τη γαμήλια πτήση του ανθρώπου, ελεύθερου επιτέλους από τη γνώση και ελεύθερου να πεθάνει σαν πουλί, για την οποία μιλάει ο Ρενέ Σαρ.»
Ο Δαίδαλος, εφευρέτης της αγαλματοποιίας, είναι συγχρόνως και ο ήρωας απίθανων ιστοριών, όπου το φανταστικό συμβαδίζει με το μελόδραμα. Σ' αυτό το συναρπαστικό βιβλίο -που έγινε κλασικό από την πρώτη έκδοσή του το 1975-, η Francois Frontisi-Ducroux δεν περιορίστηκε μόνο να συγκεντρώσει τα διάσπαρτα στοιχεία του μύθου του Δαιδάλου και να αντιπαραθέσει τα λογοτεχνικά κείμενα και την εικονογραφική παράδοση. Η έρευνά της προσπαθεί κυρίως να συνδυάσει διαφορετικά επίπεδα: των λέξεων, των μύθων, των θεσμών και των κοινωνικών πρακτικών, για να φωτίσει τη θέση αυτού του αμφιλεγόμενου ατόμου «που υπήρξε, για τους Έλληνες, το πρότυπο του καλλιτέχνη και του τεχνίτη, δημιουργός των πρώτων θείων εικόνων, ονομαστός αρχιτέκτονας».
Καθώς αποφεύγει να προβάλει σχήματα σύγχρονων σκέψεων, η Francois Frontisi-Ducroux ανασυνθέτει, βήμα προς βήμα, το πεδίο των αξιών και των αναπαραστάσεων το οποίο χρησίμευσε ως πλαίσιο στη θρυλική ιστορία του Δαιδάλου, προγόνου των Αθηναίων γλυπτών.





ΚΡΙΤΙΚΗ




Η Φρανσουάζ Φροντιζί-Ντυκρού, υποδιευθύντρια στο College de France και για πολλά χρόνια συνεργάτις του Ζαν-Πιερ Βερνάν, έγινε γνωστή μόλις πρόσφατα στο ελληνικό κοινό χάρη στη μετάφραση του βιβλίου Dans l' oeil du miroir - Παρίσι, 1997 (σε συνεργασία με τον J.-Ρ. Vernant, ελλην. μετάφραση Στο μάτι του καθρέφτη, εκδ. Ολκός, 2001). Ωστόσο η μακρά επιστημονική πορεία της έχει να επιδείξει πλούσιο θεωρητικό έργο. Εκτός από τη μελέτη La cithare d' Achille. Essai sur la poetique de l' Iliade (1986), η οποία έχει αντικείμενο την ανίχνευση της ποιητικής τεχνικής της Ιλιάδας, τα υπόλοιπα έργα της καθώς και η αρθρογραφία της κινούνται γύρω από τον άξονα που έχει χαράξει η λεγόμενη ομάδα των «εικονογράφων» του Centre Luis Gernet, οι οποίοι επιχειρούν να αποκρυπτογραφήσουν τον κόσμο των εικονιστικών παραστάσεων της αρχαιότητας.

Στον «Δαίδαλο» ο έλληνας αναγνώστης είναι εύκολο να παρακολουθήσει τόσο την πνευματική όσμωση όσο και τα διαφορετικά βήματα και τις μεθοδολογικές επιλογές της συγγραφέως. Και αυτό γιατί η παρούσα έκδοση συναιρεί δύο διαφορετικές εποχές. Το βιβλίο, που πρωτοεκδόθηκε το 1975, χωρίζεται σε δύο μέρη. Στο πρώτο («Γύρω από τα Δαίδαλα», σελ. 28- 91) εξετάζονται οι όροι (λέξεις, αντικείμενα, τεχνικές, σημασίες και αξίες) που σχετίζονται με τη λεξιλογική οικογένεια του ανθρωπωνυμίου Δαίδαλος. Στο δεύτερο («Δαίδαλος», σελ. 93-212) αναδεικνύεται η προσωπικότητα του Δαιδάλου και ερμηνεύονται οι περιπέτειες του ήρωα στην Αθήνα, στην αυλή του Μίνωα και της Πασιφάης, στη Σικελία κ.α. Τέλος, δύο παραρτήματα συμπληρώνουν την πλούσια και συνεκτική τεκμηρίωση. Το πρώτο, «Η δαιδάλεια του Μάζι», σελ. 131-135, εντάσσεται στο κεφάλαιο «Δαίδαλος» και το δεύτερο, σελ. 217-243, είναι αφιερωμένο στη βοιωτική εορτή των Δαιδάλων. Το βιβλίο προλόγιζε ο Ρ. Vidal-Naquet, ενώ στην πρόσφατη μορφή του η συγγραφέας έχει προσθέσει και έναν επίλογο (σελ. 244-262), όπου προβληματίζεται πάνω σε κάποια σημεία για τα οποία σήμερα επιβάλλεται μια αλλαγή οπτικής καθώς και ένα βιβλιογραφικό συμπλήρωμα. Το ευρετήριο παραμένει το ίδιο με εκείνο της πρώτης έκδοσης. Η ελληνική απόδοση δεν είναι απαλλαγμένη από κάποιες αβλεψίες που οφείλονται προφανώς στη φροντίδα του μεταφραστή να μείνει πιστός στο γαλλικό πρωτότυπο.

Δύσκολα μπορεί κανείς να συνοψίσει σε λίγες γραμμές το σύνολο των μύθων, ενίοτε αλληλοσυγκρουόμενων, που τροφοδοτεί την έρευνα της συγγραφέως. Είναι σίγουρο πάντως ότι ο ειδικός ερευνητής αλλά και ο απλός αναγνώστης θα βρουν πολλές απαντήσεις που αφορούν ένα πολύπλοκο και σύνθετο ερώτημα: τον τρόπο δηλαδή που ο ελληνικός πολιτισμός έχει τοποθετηθεί, στο επίπεδο των μύθων, απέναντι στον χειροτέχνη και στον εφευρέτη της τεχνικής, ένα ερώτημα που δεν ταυτίζεται φυσικά με τη θέση της τεχνικής στην ελληνική κοινωνία.

Παρακολουθώντας τη διαδρομή του εγχειρήματος της Φ. Φ.-Ντ. διαπιστώνουμε ότι η ομαδοποίηση των αντικειμένων που επιχειρεί στο πρώτο κεφάλαιο την οδηγεί σε ορισμένες ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις. Αντικείμενα από ξύλο, μέταλλο ή ύφασμα έχουν κάτι κοινό: τονίζουν το πεδίο χρήσης της λέξης δαίδαλος (που μπορεί να εμπλουτισθεί ακόμη περισσότερο χάρη στη βοήθεια της σύγχρονης τεχνολογίας) και αναδεικνύουν την περίεργη γοητεία που ασκούν τα προϊόντα μίμησης και αναπαράστασης.

Οι διφορούμενες ιδιότητες που εκφράζονται από τα δαίδαλα, όπως ζωή και αδράνεια, κινητικότητα και ακαμψία, δημιουργία και πρόοδος, κατευθύνουν και τη συνέχεια της έρευνάς της, η οποία εστιάζεται στη μελέτη των μυθολογικών παραδόσεων που αφορούν τον εφευρέτη της τέχνης, τον Δαίδαλο. Τόσο η παραδειγματική όσο και η συνταγματική ανάγνωση της μυθικής αφήγησης επιβεβαιώνουν τις υποψίες της ότι ο Δαίδαλος είναι ένας διπλός ήρωας. Αθηναίος και Κρητικός, δολοφόνος και τεχνίτης αγαλμάτων, τα οποία με τη σειρά τους εκφράζουν ένα διπλό σύστημα αξιών· άψυχα και σταθερά και συνάμα φευγαλέα και ασύλληπτα. Ανάμεσα σε αυτούς τους δύο πόλους, ο ήρωας της Φ. Φ.-Ντ. οφείλει να συγκεράσει τις ανέφικτες συνδέσεις και κατά συνέπεια να διακριθεί στο πεδίο της μήτιος, της εφευρετικής πανουργίας και προνοητικότητας. Ετσι η ανάδειξη της δυαδικότητας του Δαιδάλου καθιστά περισσότερο σαφή τον τρόπο που ο ελληνικός πολιτισμός επιλύει μία από τις κυριότερες αντιφάσεις του.

Η έλλειψη δογματισμού στην ανάγνωση του μύθου του Δαιδάλου είναι ιδιαίτερα εμφανής στον επίλογο του έργου όπου η συγγραφέας αποστασιοποιείται από κάποια παλαιότερα συμπεράσματά της σχετικά με τη σχέση του μύθου του Δαιδάλου με τις απαρχές της ελληνικής γλυπτικής και με την τεχνολογία του ορειχάλκου. Η ελληνική απεικόνιση του αγάλματος είναι φυσικά ένα θέμα που απαιτεί εξονυχιστική συζήτηση. Θα δανειστώ όμως μια φράση της Φ. Φ.-Ντ. για τον δημιουργό τους. «Ο Δαίδαλος είναι ο εφευρέτης του αντιγράφου της ανθρώπινης ζωής και αυτός που το ζωντανεύει» (σελ. 253).

Ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης ο τρόπος που ανανεώνει τον στοχασμό της και αποκαθιστά έναν γόνιμο διάλογο με νεότερες θέσεις, για παράδειγμα εκείνες του Μ. Detienne («La grue et le labyrinthe» στο L' ecriture d' Orphee, Παρίσι, 1989, σελ. 15-28) σχετικά με τις αναλογίες της γεράνου (του χορού των νέων της Αθήνας στη Δήλο), του Λαβυρίνθου και της πτήσης του Δαιδάλου (σελ. 254 κ.ε.). Η επίλυση προβλημάτων όπως είναι οι περίπλοκες διαδρομές του Λαβυρίνθου, οι περιελίξεις του χορού και η ευθύγραμμη πορεία στους αιθέρες τονίζει τα ανεξάντλητα πνευματικά του γνωρίσματα. Η εφευρετική επιδεξιότητα του ήρωα που ενεργοποιείται σε κάθε στάδιο της ζωής του τον φέρνει στην ίδια θέση με τον Προμηθέα· η πανουργία και η επινόηση υπερισχύουν της εξουσίας. Τέλος, η Φ. Φ.-Ντ. δεν παραλείπει να αναφερθεί στις πρόσφατες έρευνες (σελ. 245) ή στις απόπειρες επανάληψης της μυθικής πτήσης του Δαιδάλου όπως είναι το πείραμα του Τεχνολογικού Ινστιτούτου της Μασαχουσέτης (για το πείραμα της 23ης Απριλίου 1988 με αθλητή τον Κ. Κανελλόπουλο, βλ. και Χ. Δ. Λάζος, Η περιπέτεια της τεχνολογίας στην αρχαία Ελλάδα, Αθήνα, Αίολος, 1999, σελ. 33 κ.ε.).

Διαφοροποιεί επίσης τους στόχους της από την εργασία της Sarah Mooris (Daidalos and the Origins of Greek Art, Πρίνστον, 1992), η οποία ακολουθώντας μια γενετική προσέγγιση αναζητεί τον εκπολιτιστικό ρόλο των Φοινίκων στη λεκάνη της Μεσογείου. Οφείλω μάλιστα να επισημάνω ότι ανάλογες θέσεις αλλά με ελληνοκεντρικό χαρακτήρα έχουν διατυπωθεί και στη χώρα μας. Αναφέρομαι σε μελέτες που έχουν εγκλωβιστεί στην αναζήτηση των ιστορικών δεδομένων που λανθάνουν στους σχετικούς με τον Δαίδαλο μύθους (βλ. για παράδειγμα Δ. Καλλιγερόπουλος, Μύθος και ιστορία της αρχαίας ελληνικής τεχνολογίας, τόμ. Α', Αθήνα, εκδ. Καστανιώτη, 1999, σελ. 220 κ.ε., και Ε. Λ. Μπουρδάκου, Δαίδαλος, ο πρώτος μηχανικός, Αθήνα, Αίολος, 2000).

Ωστόσο τα όποια ξετυλίγματα του δαιδαλικού νήματος τονίζουν ίσως περισσότερο το πόσο επίκαιρο παραμένει το βιβλίο της Φ. Φ.-Ντ. Βέβαια το ταξίδι στον κόσμο των απεικονίσεων και στους μύθους που αναφέρονται στην κίνηση από την αδρανή ύλη στον παλμό της ζωής δεν σταματά. Ετσι με ανυπομονησία περιμένουμε τα αποτελέσματα της τρέχουσας ερευνητικής δραστηριότητας της συγγραφέως, που επικεντρώνεται στη μελέτη των εικονογραφικών δεδομένων των μεταμορφώσεων του Ακταίονα, της Κίρκης, της Θέτιδας κ.ά.



Αριάδνη Γκάρτζιου-Τάττη (αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων)

ΤΟ ΒΗΜΑ , 28-04-2002