Επίκαιρες παρατηρήσεις για τον πόλεμο και τον θάνατο

Πουθενά αλλού δεν θα ίσχυε ίσως η ρήση "άλλο να το λες και άλλο να το βλέπεις" όσο στην κατάσταση που βρέθηκε ο Φρόυντ τον Μάρτιο του 1915, έξι μήνες μετά την έκρηξη του πρώτου παγκόσμιου πολέμου. Είναι πράγματι άλλο να λες δύο-τρία μόλις χρόνια πριν στο Τοτέμ και ταμπού ότι ο σημερινός άνθρωπος είναι από ψυχική άποψη μια άρρηκτη συνέχεια του αρχέγονου ανθρώπου, τον οποίον φέρει κρυφά μέσα του και στον οποίον επιστρέφει φανερά κάθε φορά που αποβάλλει τον μανδύα του πολιτισμού, και άλλο να βλέπει με τα ίδια σου τα μάτια να σπέρνει την καταστροφή και τον θάνατο σε μια ολόκληρη ήπειρο εκείνος ακριβώς ο άνθρωπος, στον οποίον είχες αποθέσει τις ελπίδες σου και από τον οποίον περίμενες ότι τουλάχιστον με τα επιτεύγματά του στον πνευματικό και τεχνικό πολιτισμό θα είχε γίνει και καλύτερο από τον πρωτόγονο πρόγονό του. Ο Φρόυντ, αν και γνώριζε τα πράγματα καλύτερα και η βαθύτερη γνώση του για τον άνθρωπο δεν του επέτρεπε να είναι ιδιαίτερα αισιόδοξος, μένει άναυδος μπροστά στις φρικαλεότητες του πολέμου, στην έκλυση απύθμενης βίας, στην κατάλυση κάθε φυσικού και ηθικού φραγμού. Σκηνοθέτες αυτού του ματωμένου θεάτρου είναι τα εθνικά κράτη της πολιτισμένης Ευρώπης και εκτελεστές εκατομμύρια άνθρωποι που, παρά την αξιοθρήνητη μοίρα τους, είναι σαν να έχουν πάρει άδεια από τον πολιτισμό να επιδοθούν εν καιρώ πολέμου σε πράξεις που εν καιρώ ειρήνης δεν θα τολμούσαν και που ο ίδιος αυτός πολιτισμός απαγορεύει και τιμωρεί.