Το όνειρο

Σε καιρούς που μπορούμε να τους αποκαλέσουμε προεπιστημονικούς, η εξήγηση του ονείρου δεν έφερνε τους ανθρώπους σε αμηχανία. Όταν μετά το ξύπνημα μπορούσαν να το θυμηθούν, το θεωρούσαν αίσιο ή απαίσιο σημάδι, σταλμένο από ανώτερες, δαιμονικές ή θεϊκές, δυνάμεις. Με την ανάπτυξη φυσικοεπιστημονικών τρόπων σκέψης, όλη αυτή η πλούσια και σημαντική μυθολο0γία μετατράπηκε σε ψυχολογία.




Με την προτροπή του Lowenfeld o Φρόυντ άρχισε να γράφει αυτή τη συνοπτική, εκλαϊκευμένη εκδοχή της "Ερμηνείας των ονείρων" (1900) (Ελληνική μετάφραση εκδόσεις "Επίκουρος", Αθήνα 1993), δηλαδή ούτε ένα χρόνο μετά την έκδοση του μεγάλου του έργου, που άφησε μεν εποχή, αλλά αρχικά δεν είχε μεγάλη απήχηση στο κοινό. Παρά ταύτα ο Freud έμεινε ακλόνητος στην πεποίθησή του για τη σημασία των ανακαλύψεών του σχετικά με την ουσία του ονείρου. Σε προχωρημένη ηλικία, το 1931, προλογίζοντας την τρίτη αγγλική έκδοση του μεγάλου έργου του, έγραψε ότι τέτοιες γνωστικές ιδέες έρχονται σε έναν άνθρωπο μόνο μία φορά στη ζωή του. Ένα μεγάλο μέρος από τα παραδείγματα ονείρων που συζυτούνται στην παρούσα εργασία περιέχονται, συχνά πιο διεξοδικά, στην "Ερμηνεία των ονείρων", όπως και στο μέρος ΙΙ του μεταγενέστερου βιβλίου του "Vorlesungen zur Einfuhrung in die Psycoanalyse (1916-1917) (ελληνική μετάφραση με τίτλο "Εισαγωγή στην ψυχανάλυση" εκδ. "Επίκουρος", Αθήνα 1996). Μία πολύ σύντομη περίληψη των συμπερασμάτων του από την έρευνα για τα όνειρα με τίτλο "Das Interesse an der Phycoanalyse" (1913 περιέχεται στον 2ο τόμο, σ.34 κ.ε. της Werkausgabe. Για την ψυχαναλυτική χρήση του υλικού των ονείρων παραπέμπουμε τον αναγνώστη στη μελέτη "Der Wahn und die Traume in W. Jensens Gradiva" (1907) (η ελληνική μετάφραση περιέχεται στο: Σ. Φρόυντ, "Ψυχανάλυση και λογοτεχνία", εκδ. "Επίκουρος", Αθήνα 1994) και στο "Marchenstoffe in Traumen" (1913). Και τα δύο περιέχονται στον 2ο τόμο της "Werkausgabe", σ.28 κ.ε. και σ.469 κ.ε. αντίστοιχα.







ΚΡΙΤΙΚΗ




Ο Φρόιντ διαμορφώθηκε στο πνεύμα του Διαφωτισμού και της Επιστήμης του 19ου αιώνα. Σκοπός του ήταν η προώθηση της έρευνας σύμφωνα με τα επιστημολογικά κριτήρια της εποχής του (που ορίζονταν κυρίως από τη φυσική) και μέλημά του η διάδοση των επιστημονικών γνώσεων με γλώσσα απλή για τον καλλιεργημένο «μέσο» αναγνώστη. Ενα από τα καλύτερα παραδείγματα αυτού του συγκερασμού είναι η μονογραφία για Το όνειρο που πρόσφατα μας προσέφεραν οι εκδόσεις Νήσος (εκδοτική έκφραση της Εταιρείας Μελέτης των Επιστημών του Ανθρώπου).

Το όνειρο πρωτοεκδόθηκε το 1901, έναν χρόνο μόλις μετά το θεμελιώδες (ως προς τη σύλληψη και ως προς τη σύνθεση των εννοιών) φροϋδικό έργο Ερμηνεία των ονείρων (μετάφραση Λ. Αναγνώστου, εκδόσεις Επίκουρος). Αποτελεί μια σύνοψη της Ερμηνείας, χωρίς να μπορεί να υποκαταστήσει τη μελέτη της, αλλά και χωρίς να υποχωρεί ως προς την επιστημοσύνη. Προκύπτει δε από τη μετάθεση δύο αξόνων της Ερμηνείας. Ο ένας είναι επιστημονικός: στην Ερμηνεία το μέλημα είναι να διατυπωθεί μέσα από τη μελέτη των ονείρων μια ευρύτερη θεωρία για τη λειτουργία του ψυχισμού. Στο Ονειρο μελετάται η διαμόρφωση και η ερμηνεία των ονείρων από τον ψυχισμό. Το όνειρο αποτελεί, κατά συνέπεια, ένα βραχύτερο σχέδιο που επιβάλει τη μετάθεση και του υφολογικού άξονα: από το ακαδημαϊκό σύγγραμμα για την Ερμηνεία περνάμε στη μονογραφία για Το όνειρο.

Κερδισμένος είναι ο αναγνώστης που, αν αφεθεί στο κείμενο, θα νιώσει, ίσως, να τον ακουμπά ο προφορικός λόγος του Φρόιντ. Γιατί αυτή ήταν άλλη μία από τις ιδιοτυπίες αυτού του μεγάλου στοχαστή: να σκαρώνει κείμενα σαν προφορικές διαλέξεις (δες ακόμη την Εισαγωγή στην Ψυχανάλυση που ξεκινά από πανεπιστημιακές παραδόσεις, τις Νέες διαλέξεις, όπου ο Φρόιντ γέρος και πληγωμένος από τον καρκίνο στη στοματική κοιλότητα σκηνοθετεί ένα φανταστικό ακροατήριο κ.ά.). Ρητορικές ερωτήσεις, υποθέσεις για την εσωτερική διεργασία του αναγνώστη-«ακροατή» από τον συγγραφέα-«ομιλητή», αρμονική άμεση εναλλαγή αποσπασμάτων ονείρων και θεωρητικών κατασκευών, δημιουργούν ένα κείμενο που διεγείρει με ευχαρίστηση το συναίσθημα, με έκπληξη τη φαντασία, με πρόκληση τη νόηση.

Το κείμενο, αν και αποτελεί «παραγγελία» για μια σειρά «εκλαϊκευμένων» βιβλίων, δεν υποβιβάζει το επίπεδο ανάπτυξής του (και μας δίνει, κατά τη γνώμη μου, ένα μοντέλο για το πώς να λύσουμε το πρόβλημα της συγγραφής τέτοιων βιβλίων). Πρόκειται για ένα «εκλαϊκευτικό» κείμενο όπου: α) μειώνεται η χρήση των ειδικών όρων λεξικολογικά αλλά όχι και η παραφραστική χρήση του περιεχομένου τους, β) υπάρχει φροντίδα για την ανάπτυξη με παραδείγματα και λεπτομέρειες κάποιων εννοιών και επιχειρημάτων, γ) ο συγγραφέας θυσιάζει τη συνθετότητα με άλλα όμορα γνωστικά αντικείμενα για να φανεί καθαρά το βασικό θέμα. Χάρη σε αυτές τις διηθήσεις έχω την αίσθηση ότι στο κείμενο αυτό φαίνεται καθαρότερα από αλλού ότι ενώ η αρχική επιστημολογική προϋπόθεση της «φυσιοκρατικής» φροϋδικής σκέψης είναι η κατάδειξη της σημασίας (Deutung) των ονείρων (Traumdeutung), τελικά η μόνη δυνατή λύση είναι η πολυεπίπεδη ερμηνεία των ονείρων, όπως προκύπτει μέσα από τις ποιητικές διεργασίες της αναλυτικής συνθήκης. Η σύγχρονη ελληνική έκδοση κάνει το προσπελάσιμο αυτό φροϋδικό κείμενο περισσότερο οικείο χάρη στην εξαιρετική μετάφραση του Λευτέρη Αναγνώστου που είναι, κατά ομολογία «του χώρου», ίσως ο εγκυρότερος μεταφραστής της γερμανόφωνης ψυχαναλυτικής αισθητικής και φιλοσοφικής σκέψης. Η πρωτότυπη εκδοτική σύλληψη των επιμελητών Μπάρμπαρας και Γεράσιμου Κουζέλη να σχολιάσουν «σαν σε ελεύθερο συνειρμό» το κείμενο με 20 μοντέρνα και μεταμοντέρνα εικαστικά έργα ενεργοποιεί το βιβλίο με εικονικά ισοδύναμα ονείρων, εισάγοντας ένα επιπλέον επίπεδο ανάγνωσης (τους προτρέπω στις επόμενες εκδόσεις να αντλήσουν και από έλληνες καλλιτέχνες). Το ονειρικό επίμετρο του Θανάση Τζαβάρα ακολουθεί το φροϋδικό παράδειγμα της έκθεσης του σχηματισμού προσωπικών ονείρων του συγγραφέα. Τα μεγάλου μεγέθους γράμματα, η γραμματοσειρά που θυμίζει υπολογιστή, το γυαλιστερό και αδιάβροχο χαρτί, το σχήμα τετραδίου κάνουν το μικρό αυτό, 90 σελίδων, βιβλίο ευχάριστο, εύχρηστο και ανθεκτικό.

Αποτελεί το πρώτο μιας σειράς βραχέων κειμένων που θα τυπώσουν με ανάλογο μοντερνιστικό τρόπο οι εκδόσεις Νήσος, γνωστές και ιδιαίτερα αγαπητές από τα εκλεκτά επιστημολογικά, κοινωνιολογικά και φιλοσοφικά κείμενα με τα οποία έχουν πλουτίσει την ελληνική βιβλιογραφία. Το όνειρο ας είναι ο οδηγός τους!

Αθανάσιος Αλεξανδρίδης

ΤΟ ΒΗΜΑ, 10-06-2001