Η προοπτική του ρομαντισμού

Η Lilian Furst διερευνά τη ρομαντική κοσμοθεωρία και ερμηνεύει το ρομαντικό φαινόμενο συνολικά, τόσο ως προς τα σημεία απόκλισης των ρομαντικών τροπισμών όσο και ως προς τα σημεία σύγκλισης. Καταδεικνύει την ενότητα της ρομαντικής εκφραστικής, την κοινή ουσία των ρομαντισμών, πέρα από τις πολλαπλές ιστορικές εκδηλώσεις του φαινομένου.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ένας αποτελεσματικός τρόπος για να καταλάβεις κάτι, είναι να προσπαθήσεις να το εξηγήσεις στους άλλους - και έτσι κατορθώνεις να το εξηγήσεις και στον εαυτό σου. Η σχέση της Lilian Furst με το ρομαντισμό άρχισε με αυτό τον τρόπο από τα φοιτητικά της χρόνια, για να εξελιχθεί σε τέτοιο βαθμό ώστε τα βιβλία της για το ρομαντισμό να αποτελούν βασικό μέρος της διεθνούς βιβλιογραφίας. Τα έργα της διακρίνονται περισσότερο για την επιμέλεια και συστηματικότητα με την οποία συγκεντρώνει και επεξεργάζεται το υλικό της και λιγότερο για την κριτική της οξύνοια στην εξαγωγή ερευνητικών συμπερασμάτων. Αυτά, ωστόσο, είναι τα χαρακτηριστικά που απαιτούνται από βιβλία που λειτουργούν ως εγχειρίδια - και σε αυτή την κατηγορία ανήκουν τα περισσότερα από τα έργα της καθηγήτριας της Συγκριτικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο του Τέξας.



Ατομικισμός, φαντασία, συναίσθημα



Στην προσπάθεια της προσέγγισης του φαινομένου του ρομαντισμού συγκέντρωσε ένα πολύ μεγάλο υλικό, το οποίο όσο μεγάλωνε τόσο πιο περίπλοκη, αλλά παράλληλα και συναρπαστική, γινόταν η χαρτογράφηση του ρομαντισμού. Η λύση στην οποία κατέφυγε, για να οργανώσει μέσα από αυτό το υλικό μια εικόνα του κινήματος με συνοχή, ήταν η επιλογή τριών εννοιών των οποίων η κυριαρχία καθόρισε το κίνημα: του ατομικισμού, της φαντασίας και του συναισθήματος. Έτσι, βρήκε έναν τρόπο κατάταξης του υλικού, ενώ ως τρόπο επεξεργασίας του επέλεξε τη σύγκριση ανάμεσα στις λογοτεχνίες της Αγγλίας, της Γαλλίας και της Γερμανίας. Η σύγκριση αυτή αφιερώθηκε στην αναζήτηση ομοιοτήτων και διαφορών σε ό,τι αφορά την παρουσία των παραπάνω εννοιών στις λογοτεχνίες των τριών χωρών. Μέσα, λοιπόν, από τη σύγκριση, η Furst προσπάθησε να ανακαλύψει και να προβάλει τον πραγματικό χαρακτήρα του ρομαντισμού κάθε χώρας και μέσα από αυτόν να εξιχνιάσει και το χαρακτήρα του ευρωπαϊκού ρομαντισμού γενικώς.

Οι συγκρίσεις που απαρτίζουν το βιβλίο της πετυχαίνουν στον πρώτο σκοπό, ενώ ως προς το δεύτερο μπορούμε να τις δεχτούμε ως επιτυχημένες από τη στιγμή που ταυτίζουμε τον ευρωπαϊκό ρομαντισμό με εκείνον της λογοτεχνίας των τριών συγκεκριμένων χωρών στο τέλος του δέκατου όγδοου και στις αρχές του δέκατου ένατου αιώνα. Η συγγραφέας προφανώς χρησιμοποιεί την αρχή της αντιπροσωπευτικότητας και αυτό γίνεται φανερό και από το γεγονός πως περιορίζει τη μελέτη της σε εκείνους που μπορούν να θεωρηθούν οι κατ' εξοχήν ρομαντικοί της περιόδου, αποκλείοντας όχι μόνο πιο άγνωστους αλλά και μερικούς πολύ σημαντικούς, οι οποίοι όμως δεν αποτελούν τυπικές σχετικές περιπτώσεις, όπως οι Holderlin, Kleist, Jean Paul. Με τον τρόπο αυτόν, η συγγραφέας, όπως δηλώνει και η ίδια, δεν αποβλέπει στη σύνθεση μιας ευρύτατης επισκόπησης του ρομαντισμού στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία (ανάλογη με εκείνη που επιχειρεί ο Van Tieghem με το «Le Romantisme dans la litterature europeenne»), δίνοντας όμως με τον τρόπο αυτόν στο βιβλίο της μια λειτουργικότητα διαφορετική από εκείνη του εγκυκλοπαιδικού βοηθήματος.

Με τις παραπάνω επιλογές της η συγγραφέας δεν πρωτοτυπεί, μια και είναι συνηθισμένη η συγκριτική προσέγγιση λογοτεχνιών διαφορετικών χωρών ή περιόδων στη βάση των «κοινών σημείων». Εκεί, ωστόσο, που διαφοροποιείται είναι στην αναζήτηση όχι μόνο των ομοιοτήτων αλλά και των διαφορών, επειδή πιστεύει πως στην προσέγγιση από τη σκοπιά των «κοινών σημείων» κρύβονται παγίδες: ο κίνδυνος της αναπόφευκτης απλούστευσης, αλλά και εκείνος της διαστρέβλωσης, στην περίπτωση κατά την οποία οι ομοιότητες τονίζονται σε βάρος των διαφορών. Παρ' όλα αυτά, τη συγκεκριμένη προσέγγιση θεωρεί πολύ πιο λειτουργική από την αποσπασματική μελέτη των επιρροών, η οποία συχνά μπορεί να προσκομίζει ευρήματα ενδιαφέροντα και διαφωτιστικά, αλλά από τη φύση της δεν έχει στέρεη βάση (επειδή αυτό που εμφανίζεται ως βεβαιότητα μιας επίδρασης είναι πιθανό να οφείλεται σε τύχη ή σε σύμπτωση ιδεών), ενώ συχνά εκφυλίζεται στη σύνταξη καταλόγων των διαθέσιμων μεταφράσεων και έργων που έχουν διαβάσει όσοι υποτίθεται πως έχουν δεχτεί την επίδραση, συγκεντρώνοντας έτσι μια ποσότητα πολιτιστικών ανταλλαγών, η οποία μπορεί να είναι μεγάλη αλλά δεν αποτελεί πάντοτε ασφαλές τεκμήριο καθοριστικής αλληλεπίδρασης.



Η συγκριτολογική δυναμική των διαφορών



Η συνολική εικόνα του ευρωπαϊκού ρομαντισμού συγκροτείται συνήθως στη βάση των ομοιοτήτων που παρατηρούνται ανάμεσα στις εθνικές λογοτεχνίες: η δημιουργική αντίληψη της εμπειρίας, τα πρωτεία του συναισθήματος, η λατρεία του ατόμου -και ειδικά του καλλιτέχνη-, η νέα στάση απέναντι στη φύση, η εξερεύνηση του ασυνειδήτου, η γοητεία του υπερφυσικού, η εκφραστική αποδέσμευση κ.ά. Η Furst, αντίθετα, εκτιμά πως οι διαφορές που υπάρχουν κάτω από τις ομοιότητες έχουν καθοριστική σημασία, επειδή αποκαλύπτουν την ιδιαιτερότητα συγγραφέων και έργων και με τον τρόπο αυτόν φωτίζεται η πραγματική τους εικόνα, η οποία πάντοτε -στην περίπτωση των σημαντικών συγγραφέων και έργων- αποτελεί καρπό ενός ιδιότυπου συνδυασμού των ατομικών τους με τα συλλογικά χαρακτηριστικά.

Της σύγκρισης προηγείται μια χρονολογική επισκόπηση, επειδή η συγγραφέας πιστεύει πως τα ιστορικά γεγονότα που σχετίζονται με ένα λογοτεχνικό ρεύμα μπορούν να φωτίσουν την εσωτερική φύση του. Η ιστορική θεώρηση του κινήματος αποτελεί τη βάση για την εξέταση των διαφοροποιήσεων που κατέληξαν στη δημιουργία πολλών «ρομαντισμών», από τους οποίους ο μελετητής πάντα προσπαθεί να συστήσει έναν κοινό παρονομαστή, ο οποίος θα αντιστοιχεί σε αυτό που περιγράφεται ως (ενιαίος) ευρωπαϊκός ρομαντισμός, δηλαδή ως ένα κίνημα με υπερεθνικό χαρακτήρα. Στο σημείο, όμως, αυτό πρέπει να επισημάνουμε το γεγονός πως πολύ πριν από τους μελετητές, επίγνωση ή διαίσθηση αυτού του υπερεθνικού χαρακτήρα είχαν αρκετοί από τους ρομαντικούς, οι οποίοι γενικώς διακρίνονταν για την τάση τους προς τον κοσμοπολιτισμό. Παρ' όλα αυτά, μέσα στο πλαίσιο αυτής της «οικογενειακής» σχέσης ανάμεσα στις ευρωπαϊκές λογοτεχνίες του ρομαντισμού, οι συγκρίσεις της Furst σταθερά οδηγούν στη διαπίστωση της διαφοράς. Αυτό συμβαίνει σε τέτοιο βαθμό ώστε η συγγραφέας να δεχτεί πως οι διαφορές είναι πιο εμφανείς και περισσότερες από τις ομοιότητες και πως είναι πολύ πιο εύκολο να πειστούμε για την ποικιλομορφία παρά για τη θεμελιώδη ενότητα του ρομαντικού κινήματος.

Ο εντοπισμός των διαφορών θα μπορούσε ίσως να θεωρηθεί πως οδηγεί σε μια εικόνα ανάλογα παραπλανητική με εκείνη στην οποία καταλήγουν οι συγκριτολόγοι που δίνουν έμφαση στις ομοιότητες. Η συγγραφέας, ωστόσο, έχει επίγνωση αυτού του κινδύνου, επιδιώκοντας τη διαμόρφωση μιας όσο γίνεται πιο αντικειμενικής προοπτικής. Έτσι, η σύγκριση στη βάση της διαφοράς την οδήγησε στη διαπίστωση του ιδιαίτερου τοπικού χαρακτήρα κάθε ρομαντικού κινήματος. Αυτές οι ιδιαιτερότητες, με τη σειρά τους, μέσα στο πλαίσιο της αμοιβαίας αντιστικτικής αναγνώρισης της ταυτότητάς τους, φωτίζουν τη σύνθετη, ενιαία εικόνα: η υπερβολή, η μεταφυσική τοξίνωση και ο ιδεαλισμός του γερμανικού ρομαντισμού υπογραμμίζουν τη μετριοπάθεια, το ρεαλιστικό χαρακτήρα και τον ορθολογισμό του αγγλικού ρομαντισμού, ενώ ο τελευταίος επιτρέπει να κατανοηθούν η παραφορά, ο συναισθηματισμός και τα αιτήματα για ελευθερία της έκφρασης που αποτελούν τα βασικά χαρακτηριστικά του γαλλικού ρομαντισμού.

ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 22/11/2002

Ο όρος «ρομαντισμός» έχει ένα τόσο μεγάλο κύρος αναφοράς και παραπέμπει σε μια τόσο πληθωρική ποικιλομορφία, ώστε κάθε απόπειρα ορισμού προσκρούει σε ανυπέρβλητες δυσκολίες. Ένα οδηγητικό νήμα που βοηθάει το μελετητή να εξερευνήσει το λαβύρινθο των ρομαντισμών παρέχει η Λίλιαν Φουρστ με το βιβλίο της «Η προοπτική του ρομαντισμού» («Ψυχογιός», μετάφραση: Κλειώ Σύρμα, πρόλογος: Στέφανος Ροζάνης). Η Φουρστ αναλύει τα ρομαντικά κινήματα της Αγγλίας, της Γαλλίας και της Γερμανίας ανιχνεύοντας ομοιότητες και διαφορές. Ορισμένα βασικά χαρακτηριστικά του ρομαντισμού, όπως είναι η κυριαρχία του ατομικισμού και η έμφαση στη φαντασία και στο συναίσθημα, λειτουργούν ως βάση για συσχετισμούς και συγκρίσεις. Μέσα από την αντιπαραβολή έργων και ιδεών αναδεικνύονται τα πολλά πρόσωπά του ρομαντικού κινήματος, αλλά και ορισμένα αδιαμφισβήτητα κοινά χαρακτηριστικά. Οι Ρομαντικοί εξέφρασαν μια βαθιά κρίση της ευρωπαϊκής συνείδησης και ταυτόχρονα έφεραν μιαν εξαιρετικά δημιουργική ανανέωση, που έδωσε τους καρπούς της τόσο στην τέχνη και τη λογοτεχνία όσο και στο φιλοσοφικό στοχασμό. Αυτή η ανανέωση πήρε πολλές μορφές, γιατί οι κατευθύνσεις της και η δύναμή της καθορίστηκαν από τις ιδιαιτερότητες κάθε χώρας.

ΘΑΝΑΣΗΣ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 25/01/2002