Φάλαινα

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

Κριτική:

Πολύ κοντά στο τέλος του κόσμου

Η δύσκολη συμβίωση του ανθρώπου με τη φύση

«Αυτή η φάλαινα μας φαινόταν πως ήταν η τελευταία· όπως και κάθε άνθρωπος που σβήνει μάς φαίνεται πως είναι ο τελευταίος»

(Από το βιβλίο, σελ. 34)

Το αφήγημα αυτό, που μεταφέρθηκε υποδειγματικά στη γλώσσα μας από την επαρκέστατη Βάνα Χατζάκη, δημοσιεύτηκε πρώτη φορά στο περιοδικό του Albert Camus «Εμπεδοκλής» και επανεκδόθηκε το 1982 από τον οίκο «Actes Sud». Οι πολλαπλές επανεκδόσεις του πιστοποιούν, μεταξύ άλλων, την ειδική του ποιότητα: η διάδραση των κειμενικών-πραγματικών στοιχείων τελείται διαρκώς, ακωλύτως, κατά τρόπο πρωτότυπο και συναρπαστικό. Φαινόμενα, παραστάσεις και εξ αντικειμένου αξίες διατηρούν εμφανείς σχέσεις συναλληλίας. Τα αντικείμενα παράγουν κίνηση από μόνα τους, έχοντας ήδη συνδηλώσει την τιμαλφή τους εσωτερικότητα. Η αβρότητα των περιγραφών αμιλλάται την εγγενή φιλότητα, η οποία διακρίνει όλες τις εννοιολογικές παραμέτρους.

Η θέα μιας φάλαινας, που αποφασίζει να τερματίσει τη ζωή της, σε μιαν ελάχιστη, αφιλόξενη ακτή που σχηματίζεται στις ρίζες ενός γκρεμού, αποτελεί το έναυσμα των διεξοδικών σχολίων και εκ βαθέων εξομολογήσεων των ηρώων ενός εκ των δασκάλων της μεταφοράς, του Paul Gadenne (1907-1956). Πρόκειται άραγε για μια τυχαία απονενοημένη θαλάσσια ύπαρξη ή μήπως για ένα ακόμη απογοητευμένο κήτος, που αυτοεξορίζεται από τους αφόρητους ωκεανούς, τους οποίους αναταράσσουν ήδη με την κακοφωνία τους τα πυρηνικά υποβρύχια του ψυχρού πολέμου, οι πετρελαϊκές ασυδοσίες και άλλα τινά που υπογράφει η σεσημασμένη εγκληματική απληστία του αντι-οικολογικού υπανθρώπου; Αδηλον. Ποια άραγε «roseau pensant», δηλαδή «σκεπτόμενη καλαμιά» του Πασκάλ, γνωρίζει τη νευροφυσιολογία των φαλαινών σε ικανό βαθμό, ούτως ώστε ν' αποφανθεί εγκύρως και αναλόγως; Προς το τέλος του έργου υπογραμμίζεται, πάντως, ένα είδος αλληλεγγύης προς το τραγικό εντέλει ον. Η άποψη ότι προερχόμαστε από τα ζώα, σύμφωνα με την οξυδερκή ρήση του Αναξίμανδρου «εξ αλλοειδών ζώων ο άνθρωπος», η οποία απηχεί ανάλογες απόψεις του Εμπεδοκλή, προετοιμάζοντας σε ανύποπτο χρόνο τη δαρβινική «εισβολή» φαίνεται ότι επικυριαρχεί κι εδώ: «Τώρα πια νιώθαμε απολύτως αλληλέγγυοι προς το θηρίο· τόσο αλληλέγγυοι ώστε να το τιμούμε, αλλά και αρκετά ώστε να το λυπόμαστε. Ενα τεράστιο κατηγορώ υψώνεται από αυτή τη στενή λωρίδα άμμου, από αυτή την εξουθενωμένη μάζα ζελατίνας - ένα κατηγορώ που σκέπαζε τον κόσμο. Ανθρωποι και ζώα αντιμετωπίζαμε τον ίδιο εχθρό, είχαμε μία και μόνη γνώση, μία και μόνη άμυνα, μια κοινή μοίρα» (Ιδέτε σελ. 34).

Οι ρητοί συσχετισμοί των δυνάμεων που διέπουν την εναντιωματική συμβίωση φύσης-Hominis Sapientis παραπέμπουν εικότως και προσηκόντως στη γενικότερη συλλογιστική περί του αγαθού και των κινδύνων οι οποίοι το επαπειλούν. Η γραφή τελεί σε υποδειγματική εγρήγορση, υπενθυμίζοντας εμμέσως πλην σαφώς τη μείζονα διάσταση του κρίσιμου ζυγώματος Εγώ - Αυτό. Ενας μεταγενέστερος στοχαστής συνοψίζει: «Την καχεξία του πολιτισμού, που με θαυμαστό τρόπο έχει περιγραφεί από τον Φρόιντ, τη γεννά ακόμη και μια αγιάτρευτη αντίφαση. Πολιτισμός και ηθική εδράζονται σε μια αναγκαστική και δύσκολα τεκμηριώσιμη διάκριση ανάμεσα στον άνθρωπο και το ζώο. Είναι αδύνατο να ζήσουμε χωρίς να καταστρέφουμε το ζωικό βασίλειο, εκτός ίσως από τους μικροσκοπικούς εκείνους οργανισμούς που δεν υποπίπτουν στην αντίληψή μας, και είναι αδύνατο να αναγνωρίσουμε στα ζώα καθολικά και απαραβίαστα δικαιώματα, να θεωρήσουμε κατά τον καντιανό τρόπο κάθε ζώο ως αυτοσκοπό αντί ως μέσο. Η αδελφική φιλαλληλία μπορεί να αγκαλιάσει την ανθρωπότητα αλλά σταματά σ' αυτήν». (Ιδέτε Κλάουντιο Μάγκρις, «Δούναβης», μετάφραση: Μπάμπης Λυκούδης, εισαγωγή: Νίκος Μπακουνάκης, εκδόσεις «Πόλις», 2001.)

Κατά μέγα μέρος υιοθετούνται εσωτερικοί ποιητικοί ρυθμοί. Τόσο το επαρκές, από ό, τι άμεσα προκύπτει, γνωσιολογικό υλικό, όσο και το υπαρξιακό κεκτημένο συνυπάρχουν, αλληλοϋποστηρίζονται και συνδιοργανώνουν ένα εκστατικό διηγητικό κλίμα. Η συναίρεση των συντεταγμένων του εξωτερικού κόσμου και όλων των στοιχείων της ευρύτερης εσωτερικής συναισθηματικής παρακαταθήκης αξιοποιείται πλήρως. Η φράση του Giono στον πρόλογο για τον εμβληματικό «Μόμπι Ντικ» του Χέρμαν Μέλβιλ αφορά εμμέσως πλην σαφέστατα και τις εμπύρετες αποτυπώσεις της μικρής στο μέγεθος αλλά πλήρους ανατριχιαστικών διδακτικών μηνυμάτων «Φάλαινας» του Paul Gadenne: «Ο άνθρωπος διακατέχεται αέναα από την επιθυμία κάποιου θηριώδους αντικειμένου. Και η ζωή του δεν έχει αξία παρά μόνο εάν την αφιερώσει εξ ολοκλήρου σ' αυτή την αναζήτηση». Το βουβό κήτος, το οποίο συνειδητά αργοπεθαίνει, είναι μια χαρακτηριστική εκτόνωση του ενστίκτου του θανάτου, της αναζήτησης της νιρβάνα εδώ και τώρα. Δηλαδή: «Η θέα της μας εκτόξευε έξω από το χρόνο, έξω απ' αυτή την παράλογη γη που μέσα στον πάταγο των εκρήξεων έμοιαζε να οδεύει ολοταχώς προς την τελευταία της περιπέτεια. Νομίζαμε πως αυτό που βλέπαμε ήταν απλώς ένα κήτος μισοχωμένο στην άμμο: ωστόσο αυτό που ατενίζαμε ήταν ένας νεκρός πλανήτης» (Ιδέτε σελ. 35).

Η ζωή ανήκει αίφνης σε μιαν άλλη σημασιολογική τάξη. Αυτή ακριβώς η διαλεκτική σχέση υπαγορεύει το μεγαλύτερο μέρος των εκφάνσεων του συγκεκριμένου δραστικού λόγου. Εστω παράδειγμα το εξής: «Οι αποχρώσεις του θανάτου είναι εξαίσιες: καμιά φορά είχαμε την εντύπωση πως βλέπαμε τριαντάφυλλο που μισανοίγει [...] Το ζώο ολόκληρο, με τον τρόπο αυτόν μάς υπέβαλε σε δοκιμασία. Γιατί η όψη του ήταν η όψη της πέτρας: ένας αρχαίος υπόγειος τάφος που το μάρμαρό του μπορεί και να 'χε την τρυφεράδα του λουλουδιού» (Ιδέτε σελ. 25).

Γνωρίζουμε βέβαια ότι ο Χέρμαν Μέλβιλ είναι αυτός ο οποίος «ανυψώνει τη λογοτεχνία σε σφαγείο, την κάνει να υπερπηδά ένα ανήκουστο κατώφλι, επιβάλλει πάνω στη σελίδα αυτό που πάντα ξέραμε ότι συνέβαινε, αλλά εκτός σκηνής και έξω από το λόγο [...] Η λογοτεχνία είχε διακοσμηθεί από τη θυσία, δεν είχε όμως ποτέ διηγηθεί την πράξη της σφαγής: υπήρξε μάλλον η λαβυρινθώδης γιρλάντα γύρω από εκείνο το κενό» (Ιδέτε Ρομπέρτο Καλάσο, «Η καταστροφή του Κας», μετάφραση από τα ιταλικά - σημειώσεις: Μαρία Κασωτάκη, εκδόσεις «Καστανιώτη», 1999). Ο Paul Gadenne υπομνηματίζοντας ένα ελάχιστο μέρος-φέτα του Μόμπι Ντικ, αποδίδει τον πλανητικό εφιάλτη με εξαιρετική οικονομία των εκφραστικών του μέσων. Πρόκειται για ένα κόσμημα δημιουργικού λόγου.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΗΣ,
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 22/02/2008