Η κατοχή (3 τόμοι)

Σημειώσεις Πρόλογοι: Κ. Στεφανόπουλου, Ανδρ. Παπανδρέου, Κ. Μητσοτάκη, Γρ. Φαράκου Η τιμή αφορά συνολικά και τους τρεις τόμους.





ΚΡΙΤΙΚΗ




Το πρώτο πράγμα που εντυπωσιάζει με αυτό το έργο είναι φυσικά ο όγκος του και ο μόχθος που συμβολίζει: πέντε μεγάλου σχήματος τόμοι, ένα σύνολο 2.420 σελίδων, και επιπλέον χάρτες και φωτογραφίες εκτός κειμένου. Τους τοποθετείς τους πέντε αυτούς τόμους σε ένα μεγάλο (φυσικά!) τραπέζι και προσπαθείς να τους φυλλομετρήσεις. Ανακαλύπτεις τα περιεχόμενα, αναζητάς τη βιβλιογραφία: επαναλαμβάνεται, ιδιαίτερα πλούσια, δύο φορές, στο τέλος του Γ' τόμου του πρώτου μέρους και στο τέλος του Β' τόμου του δεύτερου μέρους, που έχουν και εξώφυλλα διαφορετικού χρώματος, προφανώς για να διεκδικούν αυτονομία.

Και μετά προσφεύγεις στην επιλεκτική εξερευνητική ανάγνωση. Για να «δεις», να «νιώσεις τι καπνό φουμάρει» ο άγνωστός σου συγγραφέας, που προφανώς δεν ανήκει στην Αριστερά ­ αυτό σε όλα τα βιβλία του είδους διαπιστώνεται αμέσως και με σιγουριά, τον αριστερό, κυρίως τον αντιστασιακό, τον αναγνωρίζεις χωρίς πρόβλημα, στα σκοτεινά, όπως «νιώθεις» ότι είναι Ρωμιός ο κύριος που κάθεται απέναντί σου στο μετρό της Νέας Υόρκης. Αριστερός λοιπόν δεν είναι, της νέας γενιάς δεν φαίνεται, αυτό το προδίδει η γλώσσα αλλά και η αφιέρωση του έργου στα παιδιά του· αλλά «τι είναι»;

Είναι ο κ. Σπύρος Γασπαρινάτος έγκριτος δικηγόρος και δεν νομίζω ότι ασχολήθηκε ποτέ συστηματικά με την πολιτική. Μαθαίνεις ότι ως δικηγόρος είχε την επιστημονική περιέργεια να μελετήσει ένα θέμα πολύ ειδικό, το ότι ναι μεν οι κατοχικές κυβερνήσεις ήταν παράνομες, όμως ποια νομιμότητα παρήγαγαν με τους νόμους τους; Οτι, μελετώντας αυτό το τόσο ειδικό θέμα, η έρευνα τον οδήγησε και στα πιο γενικά, τα όλο και πιο γενικά. Και ότι, τελικά ­ να πού οδηγούν τα ανθρώπινα πάθη ­ από περιέργεια σε περιέργεια, από ανάγνωση σε ανάγνωση, από ανακάλυψη σε ανακάλυψη, βάλθηκε να μελετά όλη την τραγική ιστορία μας της κατοχής, της αντίστασης και της απελευθέρωσης, να προσπαθεί να την κατανοήσει, να βρει αλήθειες πέρα ακόμα και από αυτές που ασφαλώς προηγούμενα, ως πολίτης δημοκρατικός-συντηρητικός, πρέπει να θεωρούσε βέβαιες, να τις εξετάσει και να τις κρίνει καλόπιστα. Και «πλουραλιστικά».

Ο Σπ. Γασπαρινάτος ανέτρεξε σε όλες τις πηγές, συγκέντρωσε όλο το διαθέσιμο υλικό, ελληνικό και ξένο, το μελέτησε, το διασταύρωσε, το αξιολόγησε και το μετάλλαξε στο πεντάτομο έργο του προσθέτοντας κάτι το πραγματικά ουσιώδες: τη δική του κρίση, που την ήθελε όσο πιο αντικειμενική ήταν δυνατό να είναι. Σε μεγάλο βαθμό το πέτυχε. Τόσο που ο Γρ. Φαράκος, στον πρόλογό του, σημειώνοντας φυσικά ότι ο κάθε αναγνώστης μπορεί να μη συμφωνήσει σε όλα ή σε ορισμένα, τονίζει ότι το έργο είναι «η πιο αντικειμενική εργασία που έχει γραφεί από τη μη εαμική πλευρά "του λόφου"». Ως την υπερβολή; Ως την ελαχιστοποίηση ευθυνών της κομμουνιστικής ηγεσίας; Το υπονοεί ο Γρ. Φαράκος (αυτός!) και δεν θα διαφωνούσα. Μολοντούτο πρέπει να υπογραμμισθούν πολλά θετικά στοιχεία του έργου: η συστηματική αναφορά πηγών, η παράθεση χωρίς περιττά και τελικώς κουραστικά λογοτεχνικά τερτίπια συγκεκριμένων στοιχείων και γεγονότων, η επανατοποθέτηση των πραγμάτων στον περίγυρό τους, στην αλήθεια τους.

Πρέπει να καταλάβουμε πάντως ότι η θαυμάσια εργασία του κ. Γασπαρινάτου αναφέρεται περισσότερο στην πολιτική και λιγότερο στην αντίσταση, στις μάχες, στο αίμα, στον ιδρώτα, στις θυσίες τόσο στην Ελλάδα όσο και στα άλλα μέτωπα του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου όπου με όλους τους τρόπους αντιστάθηκε και πολέμησε η χώρα μας. Βεβαίως, υπάρχει εκτενής αναφορά στον Γοργοπόταμο και σε ορισμένα άλλα επεισόδια, ορισμένες φωτογραφίες εκτελέσεων και βασανισμών από τους ασφαλίτες και την Γκεστάπο υπενθυμίζουν το ακριβές περιεχόμενο της τραγωδίας και του έπους. Ομως ο αναγνώστης δεν αποκομίζει εύκολα από το πεντάτομο έργο μιαν καθαρή, πλήρη εικόνα της τεράστιας συμβολής μας στον γενικό αγώνα ­ και σήμερα ελάχιστοι γνωρίζουν πια τι ήταν ακριβώς η καθημερινή μάχη εναντίον του Αξονα και στην Ελλάδα και στη Μέση Ανατολή, και στην Αφρική, και στην Ιταλία, και στις θάλασσες και στον αέρα.

Ασφαλώς, διότι δεν ήταν αυτός ο στόχος του συγγραφέα. Ο προφανής σκοπός του ­ και τον πλησίασε ­ ήταν να καταλάβει και να καταλάβουμε πώς τα γεγονότα, οι πρωτοβουλίες, οι καλές και κακές αποφάσεις μάς οδήγησαν σ' αυτήν την απίστευτη νίκη-ήττα που τόσο σημάδεψε και τη μετακατοχική ιστορία μας. Και να το καταλάβουμε με τρόπο που να επιτρέπει τον διάλογο των παλαιών αλλά ­ το επιτρέπουν όμως αυτό οι νόμοι της βιολογίας; ­ και τη μετάδοση μιας ιστορικής πείρας στους νέους.

Θα συμπληρώσω αυτές τις σημειώσεις με δύο παρατηρήσεις. Η πρώτη αφορά το ίδιο το έργο: περιλαμβάνει, όπως το υπογραμμίσαμε, μια πολύτιμη πλούσια βιβλιογραφία που αποδεικνύει και τη σοβαρότητα της εργασίας. Ομως, όσο σημαντικές είναι ορισμένες τουλάχιστον ερμηνείες γεγονότων, κυρίως των πολιτικών, αλλά και οι σταθμίσεις προσώπων και πραγμάτων, τόσο εμφανίζεται ανάγλυφα η απουσία νέων ιστορικών ευρημάτων. Ομως αυτό δεν αποτελεί επίκριση για τον συγγραφέα αλλά προσυπογραφή (διότι το αναφέρει) της διαμαρτυρίας του για την πολύπλευρη απόκρυψη και συχνά καταστροφή μεγάλου τμήματος του πρωτογενούς αρχειακού υλικού.

Η δεύτερη, που μας συνδέει με την αρχή αυτού του σημειώματος, αφορά τον συγγραφέα. Εχω την αίσθηση ότι έκανε χρήση μιας μεγάλης επιστημονικής νομικής εμπειρίας για να περιγράψει («επειδή») και τελικά ως ένα σημείο, που μας το προτείνει έμμεσα, να κρίνει («διά ταύτα»), με σωστή δικαστική ανεξαρτησία και αντικειμενικότητα, μιαν ολόκληρη εποχή. Αξίζει να τον ευχαριστήσουμε. Και να του πούμε ότι συμμεριζόμαστε τον λακωνικό επίλογό του:

«Θα έπρεπε η Συμφωνία της Βάρκιζας να αποτελεί το τέρμα της δύσβατης, αιματηρής, γεμάτης θυσίες, ηρωικές πράξεις αλλά και εμφύλιες συρράξεις πορείας του ελληνικού λαού, που ξεκίνησε από τις μαύρες ώρες της Κατοχής και συνεχίσθηκε και μετά την Απελευθέρωση. Παρά τα όσα μεσολάβησαν, ιδίως κατά τα Δεκεμβριανά, η Συμφωνία της Βάρκιζας χορηγούσε τις ευκαιρίες και έθετε τις προϋποθέσεις για έναν εφεξής ομαλό πολιτικό βίο, για την ανόρθωση της χώρας από τις πληγές της κατοχικής περιόδου, για τη συμφιλίωση του λαού και την προκοπή του τόπου. Ομως, βαθύτατο αίσθημα πίκρας και απογοήτευσης διακατέχει το μελετητή της κρίσιμης αυτής περιόδου της νεοελληνικής ιστορίας όταν φθάνει στο τέλος της διαδρομής. Τίποτε το καλό δεν θα φανεί, αντίθετα όλα τα δεινά θα επακολουθήσουν. Το γιατί συνέβη τούτο, εναπόκειται στο μελετητή της επόμενης ιστορικής περιόδου να το εντοπίσει και να το αναλύσει. Και σ' όλους εγγράφεται ως χρέος να αποκομίσουν διδάγματα από τα παθήματα και να επωφεληθούν από τις πολύτιμες εμπειρίες που χορηγεί στους λαούς η μελέτη της ιστορίας τους».

Μάλιστα. Τις χορηγεί όμως πραγματικά;

ΡΙΧΑΡΔΟΣ ΣΩΜΕΡΙΤΗΣ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 06-12-1998