Το παρελθόν των επιστημών ως ιστορία

Η Ιστορία των Επιστημών είναι η ιστορία των ανθρώπων που προσπάθησαν να διερευνήσουν και να κατανοήσουν τη δομή και τη λειτουργία της φύσης. Οι ιδέες, οι τεχνικές και οι πρακτικές που επινόησαν οι άνθρωποι για να διερευνήσουν τη φύση, οι οντότητες, οι αρχές και οι νόμοι που ανακάλυψαν, οι πολύπλευροι θεσμοί που δημιούργησαν, οι εφαρμογές που μηχανεύτηκαν - όλα αυτά συνδιαμορφώνουν τις επιστήμες. Αλλά συνδιαμορφώνουν τις επιστήμες και οι άνθρωποι, με τις διαφορετικές ιδεολογικές, φιλοσοφικές, αισθητικές, θρησκευτικές και πολιτικές τους απόψεις, και με τις διαφορετικές κοινωνικές πρακτικές τους. Γι’ αυτό και η Ιστορία των Επιστημών έχει ως αντικείμενό της την επιστήμη ως κοινωνικό και πολιτισμικό φαινόμενο και οι ιστορικοί της επιστήμης διερευνούν την ιστορία της έχοντας υπόψη ότι χωρικές, χρονικές και πολιτισμικές ιδιαιτερότητες έχουν παίξει σημαντικότατο ρόλο στη διαμόρφωση τόσο του επιστημονικού λόγου όσο και της κοινωνικής λειτουργίας της επιστήμης.

Στο βιβλίο αυτό εξετάζονται ορισμένα από τα θεωρητικά και πρακτικά προβλήματα που απαντούν στην Iστορία των Eπιστημών: Το είδος των ερωτημάτων που τίθενται, τα είδη των τεκμηρίων και ο χαρακτήρας του αρχειακού υλικού που χρησιμοποιείται προκειμένου να δοθούν απαντήσεις στα ερωτήματα, το τι συνιστά ένα ιστορικό πρόβλημα προς επίλυση, οι διαφορετικοί τρόποι με τους οποίους επινοούνται λύσεις στα προβλήματα, οι διαδικασίες συγκρότησης των επιχειρημάτων που στηρίζουν συγκεκριμένες απόψεις, το τι συνιστά ερμηνεία και ποια είναι τα κριτήρια με τα οποία κρίνεται η εγκυρότητά της, τα χαρακτηριστικά των διαφορετικών ιστοριογραφικών τάσεων. Αναλύονται, επίσης, έννοιες όπως αυτές της επιστημονικής πρακτικής, της νομιμοποίησης των επιστημονικών ιδεών και της συναίνεσης των μελών μιας επιστημονικής κοινότητας. Παρουσιάζονται πολλά παραδείγματα από την Ιστορία των Επιστημών και εξετάζονται με αναλυτικό τρόπο διάφορες πτυχές της Επιστημονικής Επανάστασης του 16ου και του 17ου αιώνα. Η έκδοση ολοκληρώνεται με εκτεταμένη βιβλιογραφία.





ΚΡΙΤΙΚΗ



H Ιστορία των Επιστημών αποτελεί έναν σχετικώς πρόσφατα ανεπτυγμένο επιστημονικό κλάδο. Το αντικείμενό της δεν περιορίζεται στην απλή ιστοριογραφία των γεγονότων που διαδραματίστηκαν κατά τη μακρόσυρτη πορεία της επιστημονικής εξέλιξης. Αυτό που κατ' εξοχήν την ενδιαφέρει είναι να τα ερμηνεύσει, εντάσσοντάς τα στις κοινωνικές, θρησκευτικές, οικονομικές, πολιτικές και πνευματικές συνθήκες της εποχής τους. Με τον τρόπο αυτόν η επιστήμη ανυψώνεται σε αυθυπόστατο ιστορικό κοινωνικό και πολιτισμικό φαινόμενο, που όχι μόνο επηρεάζεται από τις εκάστοτε εξελίξεις αλλά συχνά τις συγκαθορίζει. H αναζήτηση των γενικότερων κοινωνικών αιτίων που συνδιαμόρφωσαν ορισμένη επιστημονική άποψη και ο εντοπισμός της ιδιαίτερης σημασίας που η ίδια άποψη είχε για τη θρησκευτική, πολιτική ή πολιτισμική εξέλιξη συνιστούν τους δύο αιτιωδώς συναρτώμενους πόλους, με τους οποίους κατά βάσιν ασχολείται η Ιστορία των Επιστημών ως αυτοτελής και διακεκριμένη επιστημονική οντότητα.



Από τον Κοπέρνικο στον Νεύτωνα



Το βιβλίο του καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Αθηνών κ. Κώστα Γαβρόγλου εγγράφεται ακριβώς σε αυτή την κίνηση, την οποία επισκοπεί από την οπτική γωνία των φυσικών επιστημών, κυρίως της αστρονομίας. Ο συγγραφέας εξετάζει το εξατομικευμένο επιστημονικό γεγονός ως αναβαθμό στην ιστορική πορεία, αναζητεί τα κοινωνικά αίτια που το προκάλεσαν και εμβαθύνει στην εξέλιξη που αυτό με τη σειρά του συνεπέφερε. Κατ' εξοχήν κατάλληλη χρονική περίοδος για την επιβεβαίωση του εγχειρήματος είναι τα χρόνια της Επιστημονικής Επανάστασης, δηλαδή τα κρίσιμα 150 χρόνια από την πρώτη δημοσίευση της ηλιοκεντρικής θέσης του Κοπέρνικου (De Revolutionibus Orbium Coelestium, Νυρεμβέργη 1543) ως την πρώτη δημοσίευση των μαθηματικών αρχών της φυσικής κίνησης του Νεύτωνα (Philosophiae Naturalis Principia Mathematica, Λονδίνο 1687). H περίοδος αυτή προετοιμάστηκε από τον μεσαιωνικό σχολαστικισμό και κατέληξε, όχι χωρίς εντονότατες αντιδράσεις εκ μέρους της Καθολικής Εκκλησίας, σε μετάλλαξη των κοινωνικών και θρησκευτικών δεδομένων στην Ευρώπη. H άμεση αλληλεπίδραση ιστορικής συγκυρίας και επιστημονικών γεγονότων είναι χαρακτηριστική.

Μετά τη γένεση και εξάπλωση του μεταρρυθμιστικού κινήματος υπό τον Λούθηρο ο καθολικισμός άρχισε να αντιδρά σταδιακά, με την ίδρυση της Ιεράς Εξέτασης (1545) και εν συνεχεία με τις αποφάσεις της Συνόδου του Τρέντο. Ετσι η πρώτη έκδοση του κοπερνίκειου ηλιοκεντρισμού, που συνέπεσε με τον θάνατο του Κοπέρνικου το 1543, δεν συγκέντρωσε αμέσως τα πυρά της Καθολικής Εκκλησίας. Σε αυτό πρέπει να συνέβαλε και ο επιμελητής της έκδοσης Andreas Osiander, ο οποίος, για να μετριάσει τις αντιδράσεις της Εκκλησίας, παρενέβαλε, χωρίς την έγκριση του Κοπέρνικου, πρόλογο στο βιβλίο, εξηγώντας ότι οι υποστηριζόμενες απόψεις έχουν απλώς τη μορφή επιστημονικών υποθέσεων. Πολύ οξύτερη υπήρξε η αντίδραση του καθολικισμού κατά της διαφαινόμενης επικράτησης των κοπερνίκειων θέσεων με την πρώτη έκδοση του Διαλόγου του Γαλιλαίου (Dialogo sopra i due massimi sistemi del mondo Tolemaico, e Copernicano, Φλωρεντία 1632). Οπως καταδεικνύεται μέσα από το βιβλίο του Γαβρόγλου, η περιβόητη δίκη του Γαλιλαίου το 1633 και η επιστημονική καταδίκη των θέσεών του έγιναν σε εντόνως φορτισμένο ιστορικό περιβάλλον, στην καρδιά του τριακονταετούς πολέμου (1618-1648). Ο πόλεμος αυτός έληξε με τη Συνθήκη της Βεστφαλίας (1648), με την οποία επιβλήθηκε οριστικώς ο θρησκευτικός πλουραλισμός στη Δυτική Ευρώπη. Δεν επρόκειτο λοιπόν απλώς για αντίδραση της Καθολικής Εκκλησίας σε ένα δογματικό ζήτημα ούτε για τη μεμονωμένη αντίρρησή της σε επιστημονικές θέσεις, έστω και αν αυτές δεν ήταν σύμφωνες με τη γεωκεντρική ανάγνωση της Βίβλου. Το διακύβευμα ήταν πολύ πιο σημαντικό. Επρόκειτο για τη διαφύλαξη του ίδιου του κύρους του καθολικισμού. Μετά την Επιστημονική Επανάσταση η αυθεντία της Εκκλησίας υποχώρησε απέναντι στην επιστημονική γνώση και στον πειραματικό ορθολογισμό, που, παρά την καταδίκη του Γαλιλαίου, επικράτησαν οριστικώς τον 17ο αιώνα, ιδίως μετά την αποφασιστική συμβολή του Νεύτωνα. Οπως μάλιστα εξαίρει και ο Γαβρόγλου, η «γεωμετρικοποίηση του χώρου» (σ. 58), την οποία καθιέρωσαν οι Μαθηματικές Αρχές του Νεύτωνα, υπήρξε βασική παράμετρος για την ανάπτυξη της αστικής τάξης.



Σκέψη σε συνολικά μεγέθη



Ολοι αυτοί οι εσωτερικοί συσχετισμοί μεταξύ των επιστημονικών εξελίξεων και της ιστορικής πορείας αναλύονται έξοχα στο βιβλίο του Γαβρόγλου. Από τη μελέτη του αποκομίζει κανείς την εικόνα ότι την Ιστορία των Επιστημών τη διατρέχουν χαρακτηριστικά πολιτικής σκέψης, δηλαδή σκέψης σε συνολικά μεγέθη. Αλλωστε το βιβλίο δεν αναζητεί απλώς να εξιστορήσει την ακολουθία ιστορικών γεγονότων· αυτό που κυρίως επιδιώκει είναι να εντοπίσει την εσωτερική αλληλουχία με τις επιστημονικές εποχές, που τα γεγονότα αυτά σηματοδοτούν. Είναι προφανές ότι ένας τέτοιος επιστημονικός κλάδος, καθ' εαυτόν αυτόνομος ως προς τις προϋποθέσεις και τις επιστημολογικές του προεκτάσεις, οφείλει να χρησιμοποιεί δικά του μεθοδολογικά εργαλεία. Αυτό ακριβώς επιχειρείται με την αξιοποίηση των επιστημονικών αποθεμάτων, που περιλαμβάνει η Δομή των Επιστημονικών Επαναστάσεων του Thomas Kuhn. Ολοκληρώνονται έτσι τα μεθοδολογικά προαπαιτούμενα ενός πολλά υποσχόμενου νέου επιστημονικού τομέα.

H ιδιαίτερα προσεγμένη έκδοση από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης καταλήγει με την παράθεση εκτενέστατης βιβλιογραφίας, σε 39 πυκνοτυπωμένες σελίδες, των σημαντικότερων έργων για την Ιστορία της Επιστήμης. Ο ενδιαφερόμενος ερευνητής έχει έτσι στη διάθεσή του πληθώρα υλικού για περαιτέρω εμβάθυνση. Συνολικά το βιβλίο παρέχει, εκτός από τον μεγάλο όγκο πληροφοριών, και το διηθημένο επιστημονικό τους απόσταγμα. H υψηλή αποτίμηση του έργου θα επέβαλλε πάντως και τη σύνταξη λημματικών και ονομαστικών ευρετηρίων, τα οποία θα συστηματοποιούσαν έτι περαιτέρω το μέγεθος της ύλης.



Στέλιος Κουσούλης (καθηγητής Νομικής του Πανεπιστημίου Αθηνών)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 07-03-2004