Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης (Τρίτομο)

Κριτική

Πού να ήξερε ο Ανθιμος Γαζής, ο οποίος τύπωσε μετά πολλών κόπων και βασάνων και ύστερα από αλλεπάλληλες αναβολές το λεξικό του το 1809 στη Βενετία, ότι κάποια ημέρα το 2001 ένας αθηναίος εκδότης θα το επανεξέδιδε σε φωτογραφική ανατύπωση στο άψε σβήσε. Πού να το ήξερε αυτό και ο Κοραής, ο οποίος τότε είχε αποδοκιμάσει την έκδοση του λεξικού. Προφανώς οι εκδόσεις Κύπειρος σήμερα δεν αποθαρρύνθηκαν ούτε από τις τότε αντιρρήσεις του Κοραή ούτε από την εργασία που δημοσίευσε το 1964 η ιστορικός κυρία Αικατερίνη Κουμαριανού για τις συνθήκες έκδοσης του Λεξικού του Γαζή ούτε από το παρωχημένον της ηλικίας του Λεξικού, και προχώρησαν σε ανατύπωση. Ούτως ή άλλως ένα λεξικό που συντάχθηκε και εκδόθηκε σταδιακά από το 1809 ως το 1816, και σε επόμενες εκδόσεις, μετά τον θάνατο του Γαζή, το 1835, το 1837 και το 1839, αποτυπώνει μια εικόνα της γλώσσας που μιλιόταν τότε, και μάλιστα όχι από τον κόσμο αλλά από τους λογίους. Το Λεξικό έχει την αξία και τη χάρη αντίκας.



Η σημερινή ανατύπωση προέρχεται από την τελευταία έκδοση του 1839, επαυξημένη κατά 10.000 λέξεις σε σχέση με τις προηγούμενες εκδόσεις. Οι επεξηγήσεις στα περισσότερα λήμματα είναι εκτενείς, με αναφορές σε φράσεις αρχαίων συγγραφέων που δηλώνουν το νόημα ή σηματοδοτούν την αλλαγή σημασίας των λέξεων. Λέξεις που δεν χρησιμοποιούνται πια, όπως «Συμμετεωροπολέω, ώ» που σημαίνει «συμβαδίζω εις τα μετέωρα, δηλ. χάνομαι εξετάζων τα υπέρ γην», βρίθουν στο Λεξικό. Συγχρόνως λέξεις που σήμερα έχουν γίνει του συρμού βρίσκουν σ' αυτό το λεξικό χορταστικές εξηγήσεις, όπως στο λήμμα «Τραγέλαφος»: «Ζώον της φαντασίας ανύπαρκτον, είδος τι κατά φαντασίαν θηρίου έχοντος μορφήν τράγου και ελάφου. 2) παρά τοις ύστερον ενομίζετο και ως αληθές θηρίον διαιτώμενον εν Αραβία και παρά τον Φάσιν ποταμόν. 3) Ταύρος της Παιονίας, πιθαν. Ούρος, ή Βίσων και Ζόμβρος, όστις είχεν ελάφου μεν προτομήν, γένειον δε τράγου, ξανθόν το χρώμα, μέγεθος βοός». Ο σημερινός αναγνώστης δεν έχει πια τις απαιτήσεις των τότε λογίων που επέκριναν τον Γαζή για τη σπουδή του να εκδώσει οπωσδήποτε το Λεξικό, πριν από αυτούς για αυτούς, χωρίς να εξασφαλίσει την αρτιότητά του. Όπως αναφέρει η κυρία Κουμαριανού στην εργασία της, ο Ανθιμος Γαζής απέδιδε τις ατέλειες του Λεξικού σε δήθεν συνεργάτες του: «...βέβαια η κακή αύτη ερμηνεία της λέξεως ουκ έστιν εμή, αλλ' άλλου τινός μεταφραστού...».


Το μεγαλύτερο λάθος του ήταν μάλλον ότι είχε το θράσος να ζητήσει τον Κοραή για βοηθό! «...Εγώ, φίλε, πολλά αγαπούσα να σε έχω βοηθόν. Το εύχομαι. Μα άρα γε είναι δυνατόν;..» του έγραφε από τη Βιέννη. Πάντως ο Κοραής, όπως αναφέρει η κυρία Κουμαριανού, δεν αρνήθηκε εντελώς τη βοήθειά του και του έστειλε κάποιες σημειώσεις. Εν πάση περιπτώσει, τον καιρό που εκδόθηκε το Λεξικό η ύπαρξή του για τον κύκλο των νέων επιστημόνων ήταν ζήτημα ζωής ή θανάτου. Ο πλήρης τίτλος του Λεξικού του Ανθίμου Γαζή, ενός από τους πλέον δραστήριους κληρικούς και λογίους του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, που ανακηρύχθηκε τελικά διδάσκαλος του Γένους, ήταν «Λεξικόν Ελληνικόν. Προς χρήσιν των περί τους παλαιούς συγγραφείς ενασχολουμένων». Οσοδήποτε πλήρες ή κατάλληλο, ήταν απαραίτητο. Το 1809, όταν με καθυστέρηση τυπώθηκε η πρώτη έκδοσή του, δεν είχαν ακόμη κυκλοφορήσει ούτε τα «Ατακτα» του Αδαμάντιου Κοραή που άρχισαν να εκδίδονται το 1829, ούτε το «Λεξικόν της καθ' ημάς ελληνικής διαλέκτου» του Σκαρλάτου Βυζάντιου που εκδόθηκε το 1835. Τόσο οι στόχοι όσο και η μέθοδος σε κάθε λεξικό μπορεί να ήταν διαφορετικά, αλλά όλα εντάσσονταν στον κοινό αγώνα για την αφύπνιση του έθνους. Σήμερα το έργο είναι δηλωτικό των αναζητήσεων εκείνης της εποχής και, σε μεγάλο βαθμό, απολαυστικό.

ΜΑΙΡΗ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΙΔΟΥ, «ΤΟ ΒΗΜΑ», 4-02-2001