Ιστορία του Ελληνιστικού κόσμου (Δεμένο)

Η ιστορία του ελληνιστικού κόσμου του Χάνς-Γιόαχιμ Γκέρκε καλύπτει την περίοδο από την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου ως την υποταγή του κράτους των Πτολεμαίων στους Ρωμαίους. Το βιβλίο αυτό, όπως και όλοι οι τόμοι της ίδιας σειράς, εμφανίζει ιδιάζουσα διάταξη της ύλης. Στο πρώτο, αφηγηματικό και συνθετικό μέρος καταγράφεται περιεκτικά η εικόνα της περιόδου βάσει των αρχαίων πηγών και των κοινών συμπερασμάτων της νεότερης ιστορικής έρευνας. Στο δεύτερο μέρος παρέχεται μιά εξίσου σημαντική ιστοριογραφική ανάλυση, μιά «γενετική εικόνα» ακριβώς αυτών των ερευνών και του αντίστοιχου συνεχιζόμενου επιστημονικού διαλόγου με τις επιμέρους θέσεις και αντιθέσεις του. Τέλος, το τρίτο μέρος αποτελεί συστηματικό κατάλογο, κατ' αύξοντα αριθμό, στης σημαντικότερης διεθνούς βιβλιογραφίας για τα ίδια θέματα: έτσι οι βιβλιογραφικές παραπομπές στα δύο προηγούμενα μέρη γίνονται απλώς με το όνομα του εκάστοτε συγγραφέα και τον αύξοντα αριθμό της μελέτης.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Σπάνια στην ελληνική βιβλιογραφία εμφανίζεται έργο γραμμένο από επιστήμονα πρώτου κύρους και μεταφρασμένο από ειδήμονες του κλάδου, για μια ιστορική περίοδο μάλιστα ιδιαίτερα σημαντική αλλά και παραμελημένη, όπως η Ελληνιστική. Τόσο ο Η. Gehrke όσο κι ο Α. Χανιώτης έχουν πολλές και σοβαρές μελέτες στο ενεργητικό τους, καθηγητές και οι δύο, στο Φράιμπουργκ ο ένας, στη Χαϊδελβέργη ο άλλος, ενώ κι ο «επόπτης» Κ. Μπουραζέλης, επίσης στην έδρα της Ιστορίας στην Αθήνα, έχει ασχοληθεί ειδικά με την ελληνιστική Μακεδονία. Αριστοι λοιπόν οι οιωνοί της νέας έκδοσης.

Το βιβλίο διαιρείται σε 3 μέρη: στην καθαυτό ιστορική παρουσίαση, στην έκθεση των βασικών προβλημάτων της έρευνας και σ' έναν εκτενέστατο βιβλιογραφικό κατάλογο 60 και πλέον σελίδων. Ποια είναι όμως η ουσιαστική του αξία και πόσο εύστοχη είναι η επιλογή του για το ελληνικό κοινό;

Ασφαλώς η βαθιά γνώση των θεμάτων εκ μέρους του Η. Gehrke είναι εμφανής σε κάθε σελίδα. Καλά ενημερωμένος και μ' εποπτεία της ογκωδέστατης διεθνούς βιβλιογραφίας, επιχειρεί μια λεπτομερειακή ανατομία της όλης εποχής, από την πολιτική ιστορία ώς τις βαθύτερες πτυχές της ελληνιστικής κοινωνίας, διαθέτοντας συνθετική σκέψη και τη σπάνια ικανότητα να εστιάζει στα ουσιώδη και να τα συνοψίζει εύστοχα σε μικρές και πολύ περιεκτικές παραγράφους.

Ωστόσο, το ίδιο αυτό προτέρημα μετατρέπεται και σε παγίδα, όταν επιμένει να συμπιέσει τη ζωή και την κοσμογονική δράση του Μεγαλέξαντρου σε λιγότερες από 30 σελίδες, και τους τρεις αιώνες Διαδόχων κ' Επιγόνων, σ' άλλες 60 μόνο! Τέτοια βεβιασμένη υπερσυμπύκνωση δημιουργεί σοβαρά προβλήματα: Κεφάλαια ολόκληρα της ελληνιστικής Ιστορίας, όπως τα ενδιαφερότατα ελληνοβακτριανά βασίλεια και η Τέχνη της Γκαντάρα, για παράδειγμα, μένουν εκτός νυμφώνος, ενώ αλλού η τόση λακωνικότητα προκαλεί παραμόρφωση της ιστορικής εικόνας, καθώς θέματα πολυσχιδή και δυσεπίλυτα αντιμετωπίζονται με διαστημική ταχύτητα (λ.χ. η διοικητική οργάνωση και η δικαιοσύνη των Πτολεμαίων, στις σελ. 93-4, κ' η οργάνωση των Σελευκιδών, στη σελ. 97), δημιουργώντας στον αναγνώστη την ψευδαίσθηση ότι όλα είναι γνωστά και ξεκαθαρισμένα. Ευνόητο πως σε τέτοιο τηλεγραφικό κείμενο μάταια θ' αναζητήσει κανείς τη γλαφυρή πένα ή κάποιες εμπνευστικές αναπτύξεις. Είναι όμως, άραγε, υπερβολική η απαίτηση ένα επιστημονικό βιβλίο Ιστορίας να 'ναι ταυτόχρονα και ιστορικό ανάγνωσμα;..

Ακόμη οξύτερο εμφανίζεται το πρόβλημα στο δεύτερο τμήμα, όπου η «Έκθεση των προβλημάτων» γίνεται τόσο πυκνή, ώστε κι ο πιο εξειδικευμένος μελετητής δυσκολεύεται να την παρακολουθήσει. Ως μέτρο σύγκρισης, αρκεί ν' αναφερθεί πως η αντίστοιχη «Ανασκόπηση της έρευνας» απ' τον J. Seibert (Darmstadt, 1972) περιλαμβάνει 300 σελίδες για τον Αλέξανδρο (έναντι 30 του Gehrke!), και για οτιδήποτε άλλο θα μπορούσε να κατηγορηθεί πέρα από πλατειασμό!.. Μήπως κ' η σύνοψη έχει τα όριά της;

Περαιτέρω, δεν θα 'ταν άσκοπο να σημειωθούν κι ορισμένες ανισομέρειες κ' ελλείψεις: Ούτε λέξη, λ.χ., για τη μάχη του Υδάσπη, την ώρα που από μια σελίδα αφιερώνεται στη στρατηγική ανάλυση του Γρανικού και της Ισσού. Απαράδεκτη, εξ άλλου, η υποτίμηση γενικά των μη φιλολογικών πηγών για τον Αλέξανδρο (σελ. 197), όσο κ' η ανυπαρξία μιας, έστω, ειδικής παραγράφου για τ' αρχαιολογικά και τα νομισματικά Διαδόχων κ' Επιγόνων, ενώ επιφανειακή και κάπως αβασάνιστη και η κρίση του για τη φιλολογική περί Αλεξάνδρου παράδοση και τη νεότερη σχετική έρευνα (σελ. 195-7).

Μολαταύτα, θα 'ταν κι άδικο να μην αναγνωρίσει κανείς ότι πρόκειται για μια γενναία προσπάθεια συγκέντρωσης και οργάνωσης του απέραντου και διάσπαρτου υλικού της Ιστορίας των ελληνιστικών χρόνων, και μολονότι δεν θα συνεπάρει το μέσο αναγνώστη, ασφαλώς πολλά θα του φωτίσει.

Ας έρθουμε όμως στη μετάφραση: ενώ στην αρχή νομίζεις πως πάει στρωτά, προχωρώντας αρχίζουν να διαφαίνονται όχι μονάχα σφάλματα κι ατεχνίες, παρά κι απιστίες αδικαιολόγητες για πανεπιστημιακό! Ιδιαίτερα στο δεύτερο τμήμα, η γλώσσα δείχνεται ανίκανη ν' αποδώσει τον ακριβέστατο και πυκνότατο εννοιακά λόγο του πρωτοτύπου, υποπίπτοντας σε αλλεπάλληλα λάθη ορολογίας, αοριστολογίες κι απαράδεκτες επαναλήψεις. Έτσι, π.χ., στη σελ. 46, ο Αλέξανδρος εμφανίζεται να... «μαχαιρώνει» τον Κλείτο (τίποτα τέτοιο δεν λέει βέβαια ο Γερμανός κ' είναι γνωστό πως ο Αλέξανδρος τον ακόντισε!), μα και στη σελ. 284, οι «αστρονομικοί υπολογισμοί» του γερμανικού κειμένου (astronomische Berechnungen) μετατρέπονται σε... «αστρολογικούς» - και δεν πρόκειται σίγουρα για δαίμονα τυπογραφικό, αφού στο ίδιο κεφάλαιο (σελ. 249), ο μεταφραστής πιάνεται ν' αγνοεί τη διαφορά μεταξύ σύμφυσης και συμφυρμού, και να μιλάει για «οικονομία που δημιουργήθηκε σταδιακά από τη σύμφυση(!) μιας παραδοσιακά αιγυπτιακής και μιας εισηγμένης ελληνικής καπιταλιστικής μεθόδου».

Σύμφυση όμως δύο μεθόδων δεν γίνεται! (Όρα και Λεξικό Μπαμπινιώτη.) Μα να 'ταν μόνο αυτές οι αστοχίες; Στην ίδια σελ. «ο Bingen μετεξελίσσει (!!!) τις θέσεις της Preaux», στην 172: «μια σύγκρουση διαγράφτηκε (!) στον ορίζοντα», στην 179: «η Ελλάδα επιδαψιλεύει δημοτικότητα στον Περσέα» (!) και στη 216: «η γεωγραφική εξερεύνηση έγινε σημαντικό μέρος των προσπαθειών για την εγκαθίδρυση κοσμοκρατορίας» - ήτοι, από την πόλη έρχομαι και στην κορφή κανέλα!...

Κ' εδώ γεννάται το φλέγον ερώτημα: καλά, ο μεταφραστής ξαστόχησε, ο καθηγητής Κ. Μπουραζέλης, που καθώς γράφεται στο εμπροσθόφυλλο: «διάβασε τη μετάφραση πριν δοθεί στο τυπογραφείο», τι έκανε; Τίποτε απ' αυτά δεν είδε; Μα δεν είδε ούτε τα τυπογραφικά λάθη; (Γιατί σ' ολόκληρο τον τόμο τ' όνομα Baldson αναγραμματίζεται παντού: Balsdon!) Δεν αντιλήφθηκε ότι στη σελ. 216 υπάρχουν 14 «αυτό/ή» και στις 189-91, επαναλαμβάνεται 15 φορές η λέξη: «εποχή»; Αλλά μήπως έριξε ματιά, έστω, στους δύο προχειρότατους χάρτες, όπου σημειώνονται λανθασμένες χρονολογίες και τοπωνύμια (Λους Μπέτα, αντί: Λας Μπέλα), ενώ και το ειδικό σύμβολο για τις πολιορκίες αλλού υπάρχει κι αλλού έχει ξεχαστεί;

Αν τίποτε απ' αυτά δεν διόρθωσε όμως ο «εποπτεύων», τότε τι νόημα είχε να διαβάσει το βιβλίο «πριν δοθεί στο τυπογραφείο»; Δεν το διάβαζε και τυπωμένο;..

Τέλος, θα πρέπει να ελεγχθεί κ' η καθαυτό επιστημονική συνεισφορά του μεταφραστή. Πέραν ορισμένων υποσημειωματικών επεμβάσεων στο κείμενο, όπου συμπληρώνει ή διευκρινίζει -εύστοχα ομολογουμένως- τα γραφόμενα του Gehrke, το κύριο βάρος πέφτει στην ενημέρωση του αναλυτικότατου βιβλιογραφικού πίνακα που σφραγίζει τον τόμο, μ' ό,τι νεότερο βγήκε μετά την έκδοση του γερμανικού πρωτοτύπου. Εδώ όμως γρήγορα διαπιστώνεται τόσο η προχειρότητα όσο και η ελλιπής γνώση της διεθνούς βιβλιογραφίας. Ενώ αναφέρει ως κ' εξειδικευμένα άρθρα για θέματα εντελώς δευτερεύοντα, παραλείπει το ογκώδες δίτομο του Μ. Price για τα Αλεξάνδρεια νομίσματα. Ενώ καταχωρίζονται δύο άλλα έργα του κράτιστου Ε. Newell, λείπει παραδόξως η σημαντική μονογραφία του για τον Δημήτριο τον Πολιορκητή, όπως λείπουν και οι πολύτιμοι τόμοι του LeRider για τα Σούσα επί Σελευκιδών, και του Boppearachchi για τα ελληνοβακτριανά νομίσματα. Απαράδεκτο επίσης, σ' ελληνική επιτέλους έκδοση, προς Έλληνες απευθυνόμενη, ν' αποσιωπάται πλήρως το θεμελιώδες τετράτομο του δικού μας σοφού νομισματολόγου, του Σβορώνου, για τα πτολεμαϊκά νομίσματα, που παρά την ηλικία του μένει αναντικατάστατο. Αλλά μόνο στα νομισματικά; Στα θέματα Τέχνης, τα ίδια: Λείπει της G. Richter, όχι μόνο το: Hellenistic Sculpture, αλλά και το πασίγνωστο τρίτομο: Portraits of the Greeks. Του Ρ. Moreno πάλι, αν και μνημονεύεται ένα παλιό του άρθρο, ξεχνιέται το προσφάτως εκδεδομένο δίτομό του: Scultura ellenistica. Μα και του Bosworth, αναφέρεται η σχολιασμένη του έκδοση του Αρριανού κ' ένα σωρό άλλα δημοσιεύματα, παραλείπεται όμως η ενδιαφερότατη μελέτη του: From Arrian to Alexander, όπως λείπει και η νεότερη ιταλική σχολιασμένη έκδοση των Μετά Αλέξανδρον του Αρριανού από τη Simonetti, αλλά και τα εγκυρότατα σχόλια στον Ιουστίνο, που βγήκαν στη σειρά της Οξφόρδης, απ' τον Heckel, μόλις το 1997, ενώ της έκδοσης Κουρτίου Ρούφου του Atkinson, αναφέρεται ο πρώτος τόμος απ' τον Gehrke κι ο μεταφραστής ούτε παίρνει χαμπάρι πως έχει πια βγει κι άλλος τόμος!

Μα μήπως φρόντισε τουλάχιστον ο Α. Χανιώτης να πληροφορήσει τον Έλληνα αναγνώστη, ποια από τα βιβλία που παραθέτει ο Gehrke κυκλοφορούν και σ' ελληνική έκδοση; Δεν είναι δα και τόσα πολλά... Εντούτοις, ούτε του Pollitt την Ελληνιστική Τέχνη αναφέρει, που 'χει μεταφραστεί (και μάλιστα υπό την επίβλεψη του Μ. Τιβέριου, που 'ναι και μέλος στο ίδιο το ΜΙΕΤ!), αλλ' ούτε καν την κλασική Ιστορία του Ελληνισμού, του Γιόχαν Γκούσταφ Ντρόιζεν θυμήθηκε, που 'χει κυκλοφορήσει ήδη απ' τη Βιβλιοθήκη Μαρασλή, ενώ λέει και ξαναλέει ο Gehrke σ' όλο του το έργο για την πρώτιστη σημασία του Ντρόιζεν, και πως απ' αυτόν ξεκινάει η μελέτη της Ελληνιστικής εποχής;...

Ώς εδώ και μη παρέκει! Με ποια ευθύνη συντάχτηκαν οι βιβλιογραφίες, όταν τόσες παραλείψεις βγάζουν μάτι; Και ποιος θα πρέπει να ελέγχει τις μεταφράσεις, όταν δύο καθηγητές μαζί δεν τα καταφέρνουν;

Είναι τόσο δύσκολο να κρατηθεί το επίπεδο των εκδόσεων του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης εκεί τουλάχιστον που το 'χε φέρει ο οσοδήποτε σχολαστικός, μα όχι ποτέ τσαπατσούλης, Ε. Κάσδαγλης;

ΣΤΑΝΤΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 02/03/2001