Μεθοδολογία των κοινωνικών επιστημών Ι

Μεθοδολογία των κοινωνικών επιστημών είναι εφαρμοσμένη φιλοσοφία της επιστήμης σε μια σημαντική ομάδα επιστημονικών κλάδων (Οικονομική, Κοινωνιολογία, Πολιτική Επιστήμη, Κοινωνική Ανθρωπολογία, Κοινωνική Ψυχολογία, Κοινωνιοβιολογία, Νομική, Ηθική) που έχουν ως αντικείμενο τη μελέτη της συμπεριφοράς του ανθρώπου ως μέλους κοινωνικών ομάδων. Σκοπός της είναι η κριτική διερεύνηση των βασικών αρχών οργάνωσης και λειτουργίας της πνευματικής δραστηριότητας "κοινωνικές επιστήμες", ώστε να διασφαλιστεί η ορθολογικότερη διαμόρφωσή της. Μεθοδολογικά προβλήματα των επιμέρους επιστημών αναλύονται με αναφορά στις γενικές αυτές αρχές και κριτήριο της συμβολής τους στη συζήτηση και εφαρμογή τους. [...]

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



H αναθεωρημένη έκδοση του δίτομου έργου του Πέτρου Γέμτου Μεθοδολογία των κοινωνικών επιστημών αποτελεί μοναδική συμβολή στην επιστημολογία, ενώ συγχρόνως χρησιμεύει ως πολύτιμος οδηγός για τον σύγχρονο κοινωνικό επιστήμονα που θέλει να γνωρίζει τους όρους αξιολόγησης και κύρωσης της γνώσης η οποία αναγνωρίζεται ως επιστημονική. Στο βιβλίο αυτό αποσαφηνίζεται από την αρχή η διαφορά μεταξύ επιστημολογίας και επιστήμης. H επιστημολογία επιδιώκει να δώσει λύσεις σε προβλήματα όχι της επιστήμης, αλλά της ορθολογικής συγκρότησης των επιστημονικών θεωριών, της λογικής της επιστημονικής έρευνας καθώς και της θέσης της επιστημονικής γνώσης σε σχέση με άλλες μορφές γνώσης.



Κριτήριο επιστημονικότητας



Στην προσέγγισή του ο Π. Γέμτος υιοθετεί το «κριτήριο Popper» όσον αφορά την οροθέτηση της επιστημονικής σε σχέση με τη μη επιστημονική γνώση. Οπως είναι γνωστό, το κριτήριο επιστημονικότητας μιας θεωρίας κατά Karl Popper είναι η διαψευσιμότητα και όχι η επαληθευσιμότητά της. H θαρραλέα υιοθέτηση του «κριτηρίου Popper» από τον συγγραφέα για τη λύση του προβλήματος της οροθέτησης των επιστημονικών θεωριών δεν βρίσκει όλους τους κοινωνικούς επιστήμονες σύμφωνους. Πολλοί το απορρίπτουν στο όνομα μιας υποτιθέμενης ιδιοσυστασίας των κοινωνικών επιστημών. Επιμένουν, επομένως, στην ανάγκη μιας ξεχωριστής μεθοδολογίας για τις επιστήμες αυτές, εφόσον υπάρχουν επιστημονικές θεωρίες στις οποίες αναγνωρίζεται η δυνατότητα αξιολογικών κρίσεων και περιέχουν κανονιστικές προτάσεις. Το πρόβλημα το λύνει όμως ο Γέμτος, με έναν πειστικότερο τρόπο, διακρίνοντας ανάμεσα στην επιστήμη με την ισχυρότερη και αυστηρότερη έννοια και την επιστήμη με την ευρύτερη και ασθενέστερη έννοια, στην οποία μπορούν να περιλαμβάνονται προτάσεις με κανονιστική ισχύ - γι' αυτό και υιοθετεί δύο ορισμούς για την επιστήμη. H επιστήμη strictu sensu αντιστοιχεί στον «ορισμό I» και είναι «γνωστική πνευματική δραστηριότητα με διυποκειμενική ισχύ». H επιστήμη, με την ευρύτερη έννοια, κατά τον «ορισμό II» μπορεί να περιέχει και αξιολογικές προτάσεις αποδεκτές μέσα σε ένα δεδομένο πλαίσιο κανόνων με λογική συνοχή.

Και οι δύο ορισμοί έχουν τη χρησιμότητά τους. Είναι, όμως, σαφής η θέση του συγγραφέα που θεωρεί ότι με τον ορισμό II ακυρώνεται η αρχή της μεθοδολογικής ενότητας των επιστημών υπέρ της οποίας ο ίδιος παίρνει θέση. Και αυτή η θέση του Γέμτου συνδέεται με την αναλυτική κατεύθυνση που υιοθετεί και το υποθετικό-παραγωγικό πρότυπο εξήγησης που της αντιστοιχεί, χωρίς να αγνοεί τη μη αναλυτική κατεύθυνση η οποία χρησιμοποιεί τη διαλεκτική-ερμηνευτική προσέγγιση.

Συγχρόνως, παρουσιάζεται στο βιβλίο αυτό ένα ολόκληρο πανόραμα των εμπειρικών επιστημών που περιλαμβάνουν τις φυσικές και τις κοινωνικές επιστήμες, αλλά και νεότερους κλάδους γνώσης όπως είναι η γνωσιακή επιστήμη. Ο συγγραφέας είναι φανερά σε θέση να παρουσιάζει σφαιρικά το αντικείμενο και το πεδίο της φιλοσοφίας της επιστήμης, με την απόλυτη εποπτεία που έχει, όχι μόνο της νομικής επιστήμης από την οποία ξεκίνησε, αλλά κυρίως της οικονομικής που αποτελεί το κύριο γνωστικό του υπόβαθρο και από το οποίο αντλεί τα περισσότερα παραδείγματα που χρησιμοποιεί. Αυτό είναι απόλυτα φυσικό, δεδομένου ότι ο συγγραφέας είναι βαθύς γνώστης της οικονομικής επιστήμης, έχοντας διατελέσει επί σειρά ετών καθηγητής Νομισματικής Θεωρίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.



H σημασία του υπόβαθρου



Ιδιαίτερη είναι η σημασία του υπόβαθρου που παρέχει στον συγγραφέα η οικονομική επιστήμη, όσον αφορά την εξήγηση που δίνει και την υπεράσπιση που αναλαμβάνει της αρχής του μεθοδολογικού ατομισμού στις κοινωνικές επιστήμες. Αρχίζει από τη μέθοδο και τις παραδοχές των πρωτοπόρων της κλασικής οικονομικής και φτάνοντας στους σύγχρονους καιρούς με τα έργα των δείχνει ότι και στη σύγχρονη οικονομική θεωρία έχει αρμοδιότητα η επιστημολογία του Popper που συνδέει την αναιρεσιμότητα των επιστημονικών θεωριών με την επισφάλεια της γνώσης (fallibilism). Το κεφάλαιο που αφιερώνεται στην αυτονομία της οικονομικής επιστήμης αποτελεί μια πλήρη κριτική παρουσίαση σύγχρονων μεθοδολογικών προσεγγίσεων σε αυτόν τον τομέα γνώσης, όπου καταδεικνύονται - μεταξύ άλλων - οι τεράστιες δυνατότητες του οικονομικού υποδείγματος εφόσον η χρήση του εξαπλώνεται και σε άλλες κοινωνικές επιστήμες, με έμφαση στη σημασία της αρχής του μεθοδολογικού ατομισμού.

Δεν σημαίνει αυτό ότι στο βιβλίο γίνεται μια μονόπλευρη παρουσίαση της ατομικιστικής εις βάρος της ολιστικής προσέγγισης στις κοινωνικές επιστήμες. Τονίζει όμως ο συγγραφέας ότι ακόμη και ορισμένες μορφές μακροσκοπικής προσέγγισης στις κοινωνικές επιστήμες είναι θεμιτές όταν τα κριτήρια που εφαρμόζουν δεν είναι «οντολογικά» αλλά πραγματιστικά. Το αντίθετο συμβαίνει στις μη αναλυτικές προσεγγίσεις - κυρίως όταν χρησιμοποιούν ως εργαλείο τη «διαλεκτική» - με σκοπό να συλλάβουν την «οντολογική πληρότητα» του φαινομένου που εξετάζουν, πράγμα που καθιστά τη θεώρηση αυτή μεταφυσική.

H πληρότητα και η πρωτοτυπία αυτού του εκτενούς έργου είναι μοναδική, όχι μόνο για τα ελληνικά, αλλά και για τα διεθνή δεδομένα, όπως μπορεί να διαπιστώσει κάθε σοβαρός μελετητής της σύγχρονης βιβλιογραφίας στον τομέα της επιστημολογίας. Ωστόσο, με κανέναν τρόπο δεν περιορίζεται σε μια απλή περιγραφή του πεδίου της φιλοσοφίας της επιστήμης στις κοινωνικές επιστήμες, εφόσον η παρουσίαση είναι κριτική και με σαφείς μεθοδολογικές κατευθύνσεις. Τελειώνοντας, θέλω να τονίσω ότι η υποδειγματική σαφήνεια της διατύπωσης, η μελετημένη κατανομή της ύλης, η πειστικότητα της επιχειρηματολογίας του συγγραφέα και ο πλούτος του προβληματισμού του καθιστούν το έργο αυτό ένα πολύτιμο ανάγνωσμα για κάθε σοβαρό μελετητή των κοινωνικών επιστημών.



Δ. Δημητράκος (καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας)

Το ΒΗΜΑ, 26/06/2005