Το ρεμπελιό των χωρικών

Η συμπλήρωση διακοσίων συναπτών χρόνων, απ’ το «Ρεμπελιό των Αγιομαυριτών Χωρικών στα 1819», διότι, φρονούμε πως αυτός μπορεί να είναι ο επακριβής τίτλος, αφού όλα τα αρχειακά επίσημα έγγραφα, που αφορούν τα γεγονότα της Εξέγερσης, μιλούν καθαρά για Αγία Μαύρα, αυτή η συμπλήρωση δύο αιώνων είναι μια καλή αφόρμηση για να προχωρήσομε, στην δημιουργία του παρόντος ταπεινού μας πονήματος , δίκην μνημοσύνου στους πρωταγωνιστές Χωρικούς του Ξεσηκωμού, όχι μόνο σαν έκφραση ενός λατρευτικού αταβισμού, αλλά και σαν απόφαση περιχαράκωσης της κορυφαίας διττής ενσωμάτωσης της Εξέγερσης, του εθνοτικού και κοινωνικού χαρακτήρα της. Διότι, η Εξέγερση των Χωρικών της Αγίας Μαύρας συνάρθρωσε αντιστασιακά, εθνοτικά, αλλά και κοινωνικά συνάμα προτάγματα, τα οποία οδήγησαν σε μια δυναμική, που ορίζει και στα Επτάνησα γενικότερα, έναν νέο διμέτωπο εξεγερσιακό ιστορικό κύκλο, αφ’ ενός μεν εναντίον της απειλής του βρεταννικού «βοναπαρτισμού», αφ ετέρου εναντίον των μηχανισμών των προυχόντων ευγενών, μηχανισμοί, που συνδιαμόρφωναν ένα ζοφερό τοπίο για την ζωή των εξαθλιωμένων χωρικών… Mια ευθύβολη μακροδομική προσέγγιση της Εξέγερσης των Χωρικών, θέλει τους ίδιους σαν αυτόκλητους διαμεσολαβητές, στον δρόμο προς την υπέρβαση των κοινωνικών αποκλεισμών, σε μια περιεκτική κοινωνία της δικαιοσύνης, βάσει της οποίας οι υλικοί και παραγωγικοί χαρακτήρες, μπορούν να διοχετευθούν για βελτίωση και της δικής τους μίζερης ζωής…

Μια δεύτερη αφόρμηση, για την δημιουργία του παρόντος πονήματος αποτέλεσε η διαφαινόμενη, εσχάτως, οψιγενής πρόθεση να επανεννοιολογηθεί ριζικά ο ομφαλός της ιστορικής εξέγερσης, ήτοι ο χαρακτήρας της αυτονομίας και του ακηδεμόνευτού της, που τελικά θα οδηγήσει στην απορρύθμιση της ιστορικής συλλογικής μνήμης και απομαγνητισμού της απ’ την καρδιά του ιστορικού γεγονότος της Εξέγερσης. Αυτή η πρόθεση, μας οδηγεί στην άντληση ενός ερευνητικού οπλοστασίου, από μια γκάμα ικανοποιητικής βιβλιογραφίας, προκειμένου το αμάρτυρο, κατά την άποψή μας, αλλά με αλματικούς συλλογισμούς και υποθέσεις εγχείρημα, να αποβεί αναποτελεσματικό, στην κατεύθυνση να απαλειφθεί ό καθοριστικός και πρωταγωνιστικός όρος «ΧΩΡΙΚΩΝ» και μαζί του το σπερματικά κοινωνικό μήνυμα, που εκπέμπει, και η λείανσή του στον κολοβωμένο νεότιτλο «Η Εξέγερση των Λευκαδίων το 1819»…
Σύμμαχός μας σ’ αυτή την προσπάθεια η εξελικτική ιστορική εμπειρία, η οποία έχει να δείξει πως, κάθε φορά και σε κάθε στάδιο, που επιχειρείται αναίτιος και σχεδόν αμάρτυρος επανακαθορισμός της, η Ιστορία γνωρίζει να σπαθίζει και να αντιτάσσει την αυτονομία της και την θύραθεν αντικειμενικότητα και αυθεντικότητά της, λειτουργώντας σαν ανεξάρτητη και αποκλειστική τροφοδοσία γνώσης και μνήμης, ενώ συγχρόνως ρηγματώνει κάθε αμφισβήτηση, ή απόπειρα ανώφελου επανακαθορισμού της. Τότε οι νέες αναθεωρητικές ιδέες, αν μάλιστα αποδεικνύονται αλυσιτελείς και αμάρτυρες, κατεβαίνουν στην βάση με δύναμη ελαττωμένη, που δεν έχει την ικανότητα να υπερβεί την ζώσα συλλογική ιστορική μνήμη, η οποία δεν δέχεται ανεφοδίαστες παρεμβολές, και να αποβεί υπολογίσιμος κοινωνικός παράγοντας.
Επομένως, μια πιθανή προσπέλαση του ιστορικού γεγονότος της Εξέγερσης και η λείανσή του σ’ ένα α- κοινωνικό και ετεροκίνητο γεγονός, υπό τον κολοβωμένο ανωτέρω νεότιτλo, την ίδια στιγμή, μάλιστα, που, οι εκ των κυρίων πρωταγωνιστών των γεγονότων, και ο έπαρχος Λευκάδος αναφέρεται κατηγορηματικά σε ΧΩΡΙΚΟΥΣ ΣΤΑΣΙΑΣΤΕΣ, αλλά και ο Άγγλος Τοποτηρητής επίσης αναφέρεται στις ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ του νησιού, αυτό το ιστορικό γεγονός, κατ’ όγκον και ποιότητα έχει γίνει, δυο αιώνες τώρα, οργανικό κτήμα του Λευκαδίτικου λαού, και αποτελεί κυρίαρχο στοιχείο της βούλησής του, σαν μια αποκάλυψη υψηλής στάθμης ευαισθησίας, απέναντι σε μια ομάδα ρακένδυτων και εξαθλιωμένων χωρικών, που δεν ζητούν πάρεξ την ισότιμη και αρωγμάτιστη ανθολόγησή τους στο στερέωμα της ιδεολογικής εξουσίας της ιστορίας!
«Η Εξέγερση των Χωρικών της Αγίας Μαύρας στα 1819», συνάρθρωσε αντιστασιακά και κοινωνικοοικονομικά προτάγματα των αρχών του 19ου αιώνα. Όρισε την εκκίνηση ακολουθιών ριζικών κοινωνικών αλλαγών, ακόμη και αν μεσοπρόθεσμα φάνηκαν στο Επτανησιακό στερέωμα, (1848 και 1849 στην Κεφαλλονιά,) και αποτέλεσε την απαρχή της αντίστασης κατά της κρυπτοφασίζουσας αγγλικής δεσποτείας, αναδεικνύοντας την κεντρική εθνοτική της στόχευση, ενώ συγχρόνως οι στοχούμενες κοινωνικές ανασυνθέσεις αφορούσαν στο ντόπιο ιδιότυπο φεουδαρχικό σύστημα γαιοκτημόνων και εμπορογαιοκτημόνων τοκογλύφων, με τα προστύχια, τους τόκους υπερημέριας, τις συντεχνίες, τις κατασχέσεις, τους εναρμονισμένους ανταγωνισμούς, θα λέγαμε με σημερινούς οικονομικούς όρους… Θα ακολουθήσουν οι κοινωνικές εξεγέρσεις στο Σκουλικάδο και στον Υψόλιθο της Ζακύνθου, «Του Σταυρού» και της Σκάλας στην Κεφαλλονιά.
Η Εξέγερση εμπεριέχει έναν ύψιστο ιστορικό συμβολισμό, κυρίως για την αγροτική κοινωνία της Λευκάδος, ενώ προέκυψε και σαν επιτακτική ανάγκη, για συντόμευση της επίλυσης των κοινωνικοοικονομικών διευθετήσεων. Έφερε στο προσκήνιο και στην κεντρικότητα την Χωριάτικη Αγιομαυρίτικη φιγούρα, έστω και αν οι Πρωταγωνιστές Χωρικοί παρίστανται βουβοί και άλαλοι, διακόσια χρόνια τώρα, χωρίς την νενομισμένη δυνατότητα να υπερασπίσουν το διμέτωπο εγχείρημά τους, όπως πολύ εύστοχα επισημαίνουν αυτή την καθοριστική αντικειμενική τους αδυναμία και ο Πάνος Ροντογιάννης, («ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΗΣΟΥ ΛΕΥΚΑΔΟΣ», Τόμος Β, σελίδα 268) και ο Τριαντάφυλλος Σκλαβενίτης, («Η ΕΞΕΓΕΡΣΗ ΤΩΝ ΛΕΥΚΑΔΙΩΝ ΧΩΡΙΚΩΝ TO 1819», σελίδα 43), μπροστά στην πλημμυρίδα της μονόπλευρης παρουσίασης των αρχειακών εγγράφων των αντιπάλων τους… Μόνο ο Τριαντάφυλλος Σκλαβενίτης «σπάει», θα λέγαμε, αυτή την ανυπαρξία στοιχείων απ’ την πλευρά των Χωρικών, παρουσιάζοντας δύο γραπτά ντοκουμέντα, τα οποία είναι η αναφορά των εξεγερμένων χωρικών προς τον Στόβιν, όταν ο τελευταίος τους ζήτησε τα αιτήματά τους και η αναφορά των κατοίκων της Εγκλουβής, οι οποίοι, σημειωτέον, δεν πήραν μέρος στην Εξέγερση, όταν η συσταθείσα σχετική επιτροπή, μετά τα γεγονότα, ζήτησε απ’ τους χωρικούς του νησιού να εκφράσουν τα αιτήματά τους. (Τριανατάφυλλος Σκλαβενίτης: «Η ΕΞΕΓΕΡΣΗ ΤΩΝ ΛΕΥΚΑΔΙΩΝ ΧΩΡΙΚΩΝ ΤΟ 1819», σελίδα 45).
Ακριβώς αυτή την δεινή και μειονεκτική θέση των Πρωταγωνιστών Χωρικών, φιλοδοξούμε, έστω κατά ένα πολλοστημόριο, να αναπληρώσομε και να υποστασιοποιήσομε, αν είναι δυνατόν, με το ταπεινό μας αυτό πόνημα… Στα πλαίσια αυτής της προσπάθειας, συγκεντρώσαμε ένα μεγάλο υλικό, πολλά χρόνια τώρα, αφού σκοπεύαμε προγραμματικά, σαν θα έρθει το… πλήρωμα του χρόνου, να ασχοληθούμε συγγραφικά με το θέμα της «Εξέγερσης των Αγιομαυριτών Χωρικών στα 1819», αλλά και από άλλες πηγές και βιβλιογραφίες, επιστρατεύοντας συνάμα την συλλογική ιστορική μνήμη και παράδοση, έτσι όπως έφτασε στις μέρες μας, προερχόμενη αυτή η παράδοση απ’ τον τόπο του θεάτρου των πολεμικών επιχειρήσεων και της απαρχής των γεγονότων, τους Σφακιώτες. Με αυτό το υλικό θα τολμήσομε την συγγραφή του παρόντος βιβλίου με θέμα, τον καταξιωμένο, αρωγμάτιστο και απαράγραπτο ιστορικό τίτλο: «To Ρεμπελιό των Χωρικών. Αγία Μαύρα στα 1819».
Στην προσπάθειά μας αυτή θα βαδίσομε δομικά πάνω σε μια λογική σειρά των γεγονότων και των συνθηκών της Εξέγερσης, που θα δίνουν την δυνατότητα στον αναγνώστη να έχει μια σφαιρική θεώρηση του όλου εγχειρήματος των Χωρικών και της αντιμετώπισης, που έτυχαν απ’ το αρραγές μέτωπο των Άγγλων και των προυχόντων της Χώρας. Θα στηριχτούμε στους τέσσερεις βασικούς πυλώνες, που έγραψαν για την Εξέγερση: Στον Ζακύνθιο Παναγιώτη Χιώτη «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΙΟΝΙΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ, (1815 – 1864)», στον Κωνσταντίνο Μαχαιρά, «ΛΕΥΚΑΣ ΚΑΙ ΛΕΥΚΑΔΙΟΙ ΕΠΙ ΑΓΓΛΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ», και «Η ΛΕΥΚΑΣ ΕΠΙ ΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑΣ», στην δίτομη εργασία του κορυφαίου Λευκαδίτη ιστορικού Πάνου Ροντογιάννη, «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΗΣΟΥ ΛΕΥΚΑΔΟΣ» και στην εργασία του Τριαντάφυλλου Σκλαβενίτη, «Η ΕΞΕΓΕΡΣΗ ΤΩΝ ΛΕΥΚΑΔΙΩΝ ΧΩΡΙΚΩΝ ΤΟ 1819». Αλλά και σε μια πλούσια παραπέρα βιβλιογραφία, την οποία θα συνυφάνουμε , όπως προαναφέρθηκε, με την τοπική παράδοση των Σφακιωτών, καθώς αυτή διασώθηκε από απλοϊκούς, αλλά φωτισμένους Σφακιώτες χωρικούς, όπως ο Βαγγέλης Γληγόρης (Γατσούλης), απ’ το Σπανοχώρι, του οποίου προσφιλέστατο θέμα ήταν η Εξέγερση του 1819, και του οποίου, μάλιστα, δίκην πρελούδιου στα γεγονότα, δημοσιεύομε το ποίημά του για την Εξέγερση με τον συμβολικό τίτλο: «ΜΕ ΕΝΑ ΟΧΙ…».
Με προσεγμένη ειδική μέριμνα θα αποπειραθούμε να μπούμε στον ντορό και στα… υποδήματα των Χωρικών, να δούμε ποια μπορεί να είναι τα βαθιά αίτια, που τους οδήγησαν σε ένα τέτοιο εγχείρημα, να αντιπαρατεθούν με την παγκόσμια αυτοκράτειρα δύναμη της εποχής εκείνης, μα κυρίως να τεκμηριώσομε, επίσης με μια σημαντική βιβλιογραφία, πως ο αγώνας τους ήταν αυτόφωτος και ακηδεμόνευτος, δεν υπήρξε πίσω τους κανένας ιθύνων νους, ούτε ο Καποδίστριας. Ήταν αυτός ο αγώνας τους διμέτωπος. Εθνοτικός, στα πλαίσια της συνείδησης, που είχαν ατσαλώσει τόσους αιώνες, ουσιαστικά απ’ το 1295 επί Ορσίνι, που πέρασαν κάτω από τόσους κατακτητές, Φράγκους, Βενετούς, Τούρκους, και πάλι Βενετούς, Ρωσότουρκους, Γάλλους και τώρα Άγγλους, πως είναι ενότητα και ομάδα Ελληνική, που ακατάπαυστα αντιπαλεύει την ξενοκρατία στον τόπο τους, έτσι όπως μοναδικά τους ύμνησε, μέσα απ’ το επικολυρικό του δημιούργημα, τον «ΦΩΤΕΙΝΟ», και ο απηνής διώκτης αυτής της ξενοκρατίας στο νησί, ο Έλληνας βάρδος Αριστοτέλης Βαλαωρίτης, αλλά και ενάντια στην Αγιομαυρίτικη τοπικότητα του ιδιότυπου γαιοφεουδαρχισμού.
Επειδή, όμως, κατά πρώτον, πάντα ενδιαφέρουν μια έρευνα οι σχέσεις που διαμορφώνονται μεταξύ του κοινωνικού και του ανθρωπογενούς χώρου, κατά δεύτερον, οι κοινωνίες αποτελούν θεσμοθετημένες συμβολικές δομές, απ’ όταν, τουλάχιστον, ο άνρωπος αισθάνθηκε την ανάγκη της συνύπαρξης, και μάλιστα δομές με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, ψυχοσωματικά, οικονομικά, κοινωνικά και πολιτισμικά, γι αυτό θα αναφερθούμε αναλυτικά στους δύο κεφαλαιώδους σημασίας αυτούς παράγοντες, τουτέστιν στις οικονομικοκοινωνικές συνθήκες του 1819 και των προγενέστερων δεκαετιών σωρευτικά, σε συνάρτηση με την οικονομική γεωγραφία του ζωτικού χώρου των Χωρικών της Αγίας Μαύρας, και των χαρακτηριστικών του, συνθήκες που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στον Ξεσηκωμό. Διότι, μπορεί με μια απλοϊκή προσέγγιση να θεωρηθεί το γεγονός της εξέγερσης των Χωρικών της Αγίας Μαύρας στα 1819, μια πολεμική τοπική διαμάχη, όμως, απ’ την στιγμή που έλαβε υπερτοπικά χαρακτηριστικά και απασχόλησε τα τότε διεθνή φόρα, σε Λονδίνο και Βιέννη, ενώ καθαρά ακόμη ενδύθηκε έναν ιστορικό συμβολισμό σηματοδοτώντας και την εκκίνηση ακολουθιών ριζικής κοινωνικής αλλαγής στα Επτάνησα γενικότερα, απαιτεί, φρονούμε, η προσέγγισή του πλέρια και πολυμορφική ανάλυση, και όχι μια απλή καταγραφή των γεγονότων.
Περαίνοντας. Ο διάχυτος φόβος, απ’ το γεγονός ότι ο ετερόκλητος κόσμος της εξουσίας και της συνακόλουθης καταπίεσης, συνωστίζονταν αποφασιστικά γύρο από ένα επιθετικό εγχείρημα, ουδόλως αποθάρρυνε τους Αγιομαυρίτες Χωρικούς, μπροστά στο καθολικό αίτημά τους για απεξάρτηση απ’ την προστασία και βελτίωση των συνθηκών διαβίωσής τους, επιστρατεύοντας σχηματικά τον περίφημο «Κύκλο της Δικαιοσύνης», ασφαλώς όχι το ιδεολογικοποιημένο Οθωμανικό σχήμα, αλλά το αρχαιοελληνικό κλασικό περιεχόμενο του όρου, μονόδρομος που έπρεπε να ακολουθήσουν… Και δεν είχαν αρχικά άλλο μέσο πίεσης προς τους εξουσιαστικούς μηχανισμούς, παρά την ανυπακοή στην πληρωμή των φόρων και όσα μαζί συνυφάνθηκαν……
Λευκάδα 2019
Θοδωρής Γεωργάκης