Φύση, κοινωνία, επιστήμη στην εποχή των "τρελών αγελάδων"

Το βιβλίο αναφέρεται στη μείζονα κρίση που άγγιξε την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη αλλά και τους θεσμούς της Ευρωπαϊκής Ενωσης τρία χρόνια πριν. Η «νόσος των τρελών αγελάδων» και όσες αποκαλύψεις προκάλεσε η αντιμετώπισή της αφορούν άμεσα τη ζωή μας: Από τη λειτουργία των θεσμών και των εντεταλμένων φορέων διαχείρισης της δημόσιας υγείας μέχρι τον τρόπο που η νεωτερική κοινωνία διαχειρίζεται την αβεβαιότητα που παράγουν οι ανθρώπινες αποφάσεις. Το επίμετρο είναι του Μιχάλη Παπαγιαννάκη.








ΚΡΙΤΙΚΗ





Η νόσος των τρελών αγελάδων και η μεγαλύτερη κρίση αξιοπιστίας των συστημάτων προστασίας της δημόσιας υγείας στη μεταπολεμική Δυτική Ευρώπη.



Το πρώτο πτυχίο του λαμπρού οικονομολόγου και συγγραφέα του βιβλίου Η κοινωνία της αφθονίας Τζον Κένεθ Γκαλμπρέιθ ήταν του γεωπόνου-ζωοτέχνη. Η ζωοτεχνία ασχολείται με την τέχνη της εκτροφής των αγροτικών ζώων και η διατροφή τους είναι ο κύριος διαμορφωτής του κόστους των κτηνοτροφικών προϊόντων. Στοχεύει στην παραγωγή περισσότερων, καλύτερων αλλά και φθηνότερων ζωικών προϊόντων. Δυστυχώς όμως δεν είναι πάντοτε εύκολο να επιτευχθούν και τα τρία αυτά μαζί. Η διατροφή των ζώων (ζωοτροφές) είναι η περιοχή όπου συνήθως παρεμβαίνει κανείς για τη μείωση του κόστους αλλά τα πρόσφατα συμβάντα στο εξωτερικό έδειξαν ότι είναι ταυτοχρόνως και πύλη εισόδου των πλείστων δεινών που συμβαίνουν στην τροφική αλυσίδα του ανθρώπου. Ο τομέας της ζωικής παραγωγής είναι πολύ σημαντικός διεθνώς γιατί έχει να κάνει με την παραγωγή των πολυτιμότερων τροφίμων (κρέας, γάλα, αβγά κτλ.). Στη χώρα μας υπάρχει εκροή συναλλάγματος της τάξεως του 1 δισ. δολαρίων ετησίως για εισαγωγή ζωικών προϊόντων. Στον τομέα επενδύονται τεράστια χρηματικά ποσά. Κάνουμε λόγο για βιομηχανία κρέατος και γάλακτος αλλά μια «βιομηχανία χωρίς στέγη» όπου το αστάθμητο της παραγωγής, υπό μορφήν θεομηνιών, επιζωοτιών, συνήθως ελλοχεύει. Σε αυτόν τον τομέα της γεωργικής οικονομίας σφυρηλατήθηκε στο ξεκίνημά του ο Γκαλμπρέιθ. Ο Γκαλμπρέιθ στην ωριμότητά του παρουσίασε ένα επιπλέον πόνημα με τίτλο Η Εποχή της Αβεβαιότητας.

Με το Αξιον Εστί ο Ελύτης δείχνει τον ανηλεή αγώνα του ανθρώπου ενάντια στις δυνάμεις του σκότους και την αγωνία του μπροστά στα μεγάλα προβλήματα της ζωής και του κόσμου. Διαχρονικά θεωρούμενη η εξασφάλιση ασφαλούς τροφής είναι ένα από αυτά. Στο δίστιχο από το Δοξαστικό του Αξιον Εστί που θέτω ως προμετωπίδα στο άρθρο μου υπάρχουν τέσσερις λέξεις με ευρεία κοινωνική αλλά και επιστημονική εμβέλεια. Οι λέξεις «Θάνατος» ως Τοξικότητα, «Ζωή» ως Ασφάλεια και «Θεσμοί» ως Νομοθεσία συνέχεια επαναλαμβάνονται στη βιβλιογραφία του τομέα της παραγωγής και διαχείρισης των τροφίμων. Για τη λέξη «Απρόβλεπτο» δεν γίνεται ποτέ κανένας λόγος. Ηταν όμως αυτό ακριβώς, το απρόβλεπτο, το απρόσμενο, το αστάθμητο, στο οποίο οφείλεται η μείζων διατροφική κρίση της νόσου των τρελών αγελάδων (ΝΤΑ). Κοιμηθήκαμε εφησυχασμένοι και το πρωί ξυπνήσαμε με το prion (παθογόνος παράγοντας στον οποίον οφείλεται η νόσος). Κατά την αποστείρωση των ζωικών ιστών για παραγωγή κρεαταλεύρων ως ζωοτροφών, ενώ τα γνωστά παθογόνα, μύκητες, βακτήρια, ιοί κτλ. καταστράφηκαν, μία πρωτεΐνη, το prion, αγνώστου τρόπου γένεσης, λες και ήρθε από το πουθενά, επέζησε της αποστείρωσης και προκάλεσε τη σπογγόμορφο εγκεφαλοπάθεια των βοοειδών (BSE).

Κάπου μεταξύ της Αβεβαιότητας του Γκαλμπρέιθ και του Απρόβλεπτου του Ελύτη κινείται, κατά τη δική μου προσέγγιση, το βιβλίο των πανεπιστημιακών Λουλούδη, Γεωργιάδου και Σταυρακάκη Φύση, Κοινωνία, Επιστήμη στην Εποχή των «Τρελών Αγελάδων». Εξάλλου η λέξη «Αβεβαιότητα» περιέχεται στον υπότιτλο ενώ η λέξη «Απρόβλεπτο» εμπεριέχει εξ ορισμού τον όρο «Διακινδύνευση» (ρίσκο), τη δεύτερη λέξη του υποτίτλου. Και είναι οι δύο αυτές λέξεις ­ Διακινδύνευση και Αβεβαιότητα ­ οι άξονες επάνω στους οποίους κινείται το βιβλίο.

Στο πρώτο κείμενο με τίτλο «Διακινδυνεύοντας τη δημόσια υγεία. Η πολιτική διαχείριση της ασθένειας» ο Λεωνίδας Λουλούδης, τεχνοκράτης αλλά και στοχαστής, θέλει κατ' αρχάς το πρόβλημα από τεχνικής απόψεως επιχειρώντας τη συστηματική ανασύνθεση του ιστορικού της υπόθεσης, με επίκεντρο τις πολύμορφες και διαπλεκόμενες σχέσεις επιστήμης - οικονομίας - πολιτικής - διοίκησης, η οποία οδήγησε σε θάνατο αθώων νέων ανθρώπων, θυμάτων της εγκληματικής αμέλειας ή ιδιοτέλειας, όπως ισχυρίζεται ο συγγραφέας, όσων είχαν επιφορτισθεί στον επιχειρηματικό και διοικητικό τομέα να προστατεύουν τη δημόσια υγεία. Ηταν η μεγαλύτερη κρίση αξιοπιστίας των συστημάτων προστασίας της δημόσιας υγείας στη μεταπολεμική Δυτική Ευρώπη. Κατά τον Λουλούδη, με το συμβάν αυτό ανεδείχθη η παταγώδης αποτυχία εκτίμησης των κινδύνων από τις εντεταλμένες υπηρεσίες δημόσιας υγείας, που προήλθε από την αλλαγή της τεχνολογίας διατροφής κρεατοπαραγωγών ζώων στη Βρετανία. Και συνεχίζει τονίζοντας την αδιαφάνεια και το ότι οι πιέσεις για τον περιορισμό ή την απώθηση της επιστημονικής αβεβαιότητας ήταν αφόρητες. Καταλήγει ότι η κρίση αυτή αποτελεί μια ευκαιρία για αναζωπύρωση ενός ενδιαφέροντος επιστημονικού διαλόγου.

Στο κείμενο της Γεωργιάδου με τίτλο «Οι διακινδυνεύσεις στην ύστερη νεωτερικότητα. Μια πολιτική - κοινωνική ανάλυση» επιχειρείται κατ' αρχάς η εννοιολογική αποσαφήνιση των κρίσιμων για την κατανόηση της πολιτικής διαχείρισης της ΝΤΑ εννοιών του «ρίσκου», αλλιώς «διακινδύνευσης», από τη μια μεριά, και του «κινδύνου», από την άλλη, με βάση αναλύσεις διαφόρων μελετητών από τη βιβλιογραφία. Αντιμετωπίζει τη ΝΤΑ ως έναν νέο παράγοντα διακινδύνευσης και εξετάζει τις δυνατότητες και τα προβλήματα πολιτικής διαχείρισης των διακινδυνεύσεων. Μιλάει για τον ρόλο της κοινωνίας των πολιτών και προτείνει ένα διαβουλευτικό «μοντέλο» διαχείρισης των διακινδυνεύσεων. Υπογραμμίζει επίσης ότι προβλήματα αυτής της μορφής προκαλούν συχνά τη δραματοποιημένη παρέμβαση των ΜΜΕ.

Στο κείμενό του ο Σταυρακάκης, ο οποίος φαίνεται ότι προτιμά την έννοια του «ρίσκου» από εκείνη της «διακινδύνευσης», προσπαθεί να απαντήσει στα ακόλουθα ερωτήματα: Πόθεν προκύπτει η αίσθηση της αβεβαιότητας των σύγχρονων δυτικών κοινωνιών; Τι συνέβη και η εικόνα των κοινωνιών αυτών που θεωρούσαμε θωρακισμένες με τις απόλυτες βεβαιότητες ενός ηγεμονικού επιστημονικού λόγου άρχισε να αμφισβητείται ριζικά; Είναι ένα κείμενο κυρίως για αναγνώστες μυημένους στην επιστήμη της σύγχρονης πολιτικής και ψυχαναλυτικής θεωρίας, λιγότερο απτό από τα άλλα για τεχνοκράτες όπως ο υπογραφόμενος, είναι δημιούργημα όμως ενός δοκίμου συγγραφέως.

Η επιλογή του Μιχάλη Παπαγιαννάκη για τη σύνταξη του Επιμέτρου δεν ήταν τυχαία, δεδομένου ότι, όπως δηλώνουν οι συγγραφείς, ο ευρωβουλευτής του Συνασπισμού έχει επιδείξει αφενός ένα συνεχές ενδιαφέρον για το περιβάλλον με επερωτήσεις στην Ευρωβουλή και αρθρογραφία στον οικολογικό Τύπο και αφετέρου, όπως και ο ίδιος γράφει, «την ιστορία αυτή την έζησα από κοντά». Επιπλέον, απ' ό,τι γνωρίζω, ο Παπαγιαννάκης διαθέτει πανεπιστημιακή εμπειρία σε θέματα αγροτικής οικονομίας. Συνεπώς η μαρτυρία του αποτελεί πολύτιμη συμβολή στην κατανόηση των πραγματικών περιστατικών της υπόθεσης της ΝΤΑ «στον τόπο και στον χρόνο του δράματος».

Το συμβάν με τις διοξίνες και τα λίπη στις ζωοτροφές έχει χαρακτηριστεί «επεισόδιο». Ηταν δηλαδή ατύχημα, δεν υπήρχε δόλος. Με βάση το δόγμα όμως «χρησιμοποίησε τις φθηνότερες πρώτες ύλες για να πάρεις φθηνό προϊόν», δηλαδή τη μεγιστοποίηση του κέρδους, οι εμπλεκόμενοι στις ανακυκλώσεις των υπολειμμάτων «έπαιζαν» σε περιοχή μεγάλου ρίσκου. Αντίθετα, το συμβάν με το prion και τα κρεατάλευρα έμεινε γνωστό ως «σκάνδαλο». Σκάνδαλο γιατί υπήρξε ιδιοτέλεια στη μείωση του κόστους παραγωγής και πρόθεση για «κουκούλωμα». Αυτό το τελευταίο ίσως είναι αυτονόητο όταν το βοδινό είναι ένα από τα κυριότερα προϊόντα της Βρετανίας. Φαντάζεται κανείς τι θα συνέβαινε για χιλιάδες οικογένειες στη χώρα μας αν αύριο έλεγαν ότι απαγορεύεται η καλλιέργεια του καπνού; Πάντως, επειδή «ουδέν κακόν αμιγές καλού», τα συμβάντα αυτά «έσπρωξαν» τα πράγματα κινητοποιώντας οργανώσεις και με την πίεση του κοινού η Ευρωπαϊκή Ενωση εξέδωσε πρόσφατα τον κανονισμό 1804/99 για την παραγωγή κτηνοτροφικών προϊόντων με βιολογικό τρόπο, δηλαδή χωρίς τη χρήση χημικών. Δεν λύθηκαν όλα τα προβλήματα αλλά φαίνεται ότι «κάτι» κινείται στον ορίζοντα. Στο πνεύμα αυτό το βιβλίο των Λουλούδη, Γεωργιάδου και Σταυρακάκη βάζει ένα «λιθαράκι» στο οικοδόμημα μιας «καθαρής» γεωργίας και κτηνοτροφίας.



Παντελής Ζωιόπουλος

ΤΟ ΒΗΜΑ, 26-11-2000