Περιβαλλοντική ηθική

Το βιβλίο αυτό σχεδιάστηκε ως σύντομος πανδέκτης των μέχρι σήμερα απόψεων πάνω στο σχετικά νέο πεδίο της Περιβαλλοντικής Ηθικής. Ηθελημένα γράφτηκε με τέτοιο τρόπο, ώστε τα παραδοσιακά στρυφνά ηθικοφιλοσοφικά θέματα που περιέχονται να μπορούν να διαβαστούν και από μη ειδήμονες. Συστήνεται σε όλους εκείνους τους ανθρώπους που ασχολούνται με τα περιβαλλοντικά θέματα σήμερα (δημοσιογράφους, πολιτικούς, επιστήμονες, στελέχη επιχειρήσεων -γιατί όχι;- και φυσικά εκπαιδευτικούς αλλά και το ευρύτερο κοινό) και που αναζητούν κάποια διέξοδο από το σημερινό οικολογικό αδιέξοδο του πλανήτη. [...]

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Για το πρόβλημα της περιβαλλοντικής ηθικής έχουμε, στο υψηλότερο φιλοσοφικό επίπεδο, το βιβλίο του Χανς Γιόνας, ενός από τους σημαντικότερους φιλοσόφους του καιρού μας, με τίτλο «Η ευθύνη ως αρχή» (που δεν έχει μεταφραστεί στα ελληνικά) και στην ελληνική βιβλιογραφία το σημαντικό βιβλίο του Ευθύμη Παπαδημητρίου «Για μια νέα φιλοσοφία της φύσης - Η πρόκληση της Οικολογίας και οι απαντήσεις της Φιλοσοφίας». Τώρα προστίθεται το εξαιρετικά ενδιαφέρον αυτό βιβλίο του Α. Γεωργόπουλου, που συγκεντρώνει όλες τις γνωστές φιλοσοφικές και θεολογικές απόψεις για το περιβάλλον και εκθέτει με τη μεγαλύτερη δυνατή καθαρότητα και βιβλιογραφική πληρότητα τις σχετικές θεωρίες. Το διάβασμά του δεν είναι εύκολο, αλλά θ' αποζημιωθούν όσοι το επιχειρήσουν.

Ηδη στην εισαγωγή, ο συγγραφέας δίνει τον ορισμό της Ηθικής και απαντάει στο ερώτημα γιατί μελετάμε την Περιβαλλοντική Ηθική. Στο πρώτο μέρος του βιβλίου εξετάζονται οι πιο γνωστές από τις ηθικές θεωρίες για το περιβάλλον και στο δεύτερο μέρος εξετάζεται ο τρόπος διαμόρφωσης των αξιών και περιγράφονται κάποιοι τρόποι διδασκαλίας περιβαλλοντικών αξιών. Από την αρχή τίθεται το ερώτημα ποια είναι τα κρίτηρια ώστε ένα ον ή ένα πράγμα να είναι άξιο ηθικής θεώρησης, στο πλαίσιο της απόφασης της επιλογής μιας ηθικής που περιλαμβάνει όλη τη βιόσφαιρα. Υπάρχει μια ανθρωποκεντρική προσέγγιση, που εκτιμάει ότι όλη η Γη, όλα τα μη ανθρώπινα όντα ή αντικείμενα έχουν μια εργαλειακή σχέση με την ικανοποίηση των ανθρώπινων συμφερόντων και αναγκών. Στη συνέχεια, παρουσιάζονται οι απόψεις τριών σημαντικών εκπροσώπων του ανθρωποκεντρικού κοσμοειδώλου: του Θωμά του Ακινάτη, του Καρτέσιου και του Καντ. Το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγουν οι υποστηρικτές της βιοκεντρικής άποψης ότι η μεταχείριση που κάνουμε στο φυσικό κόσμο, και που υπαγορεύεται από μια ανθρωποκεντρική στάση ζωής, είναι η βαθύτερη αιτία των περιβαλλοντικών προβλημάτων, που δεν μπορούμε ν' αντιμετωπίσουμε παρά με μια θεμελιώδη αλλαγή στάσης και αξιών προς βιοκεντρικές κατευθύνσεις.

Ο Α. Γεωργόπουλος αφιερώνει ένα κεφάλαιο στο δυτικό χριστιανισμό απέναντι στην οικολογική κρίση κι ένα άλλο κεφάλαιο στη στάση της Ορθοδοξίας απέναντι στο οικολογικό πρόβλημα, πριν ασχοληθεί με τις παραδοσιακές ηθικές. Θεωρίες, όπως είναι η χρησιμοθηρική θεωρία ή ωφελιμισμός, που συναντιέται με τη νεοφιλελεύθερη θεωρία της ελεύθερης αγοράς, με επίκεντρο την ικανοποίηση των προτιμήσεων των καταναλωτών. Η Χρησιμοθηρική Θεωρία υποβάλλεται σε κριτική από τη Θεωρία των Δικαιωμάτων, ενώ εξετάζεται αν αυτή μπορεί να επεκταθεί, ώστε να συμπεριληθφούν και τα μη ανθρώπινα όντα. Εξετάζεται, επίσης, η Θεωρία του Κοινωνικού Συμβολαίου και η εφαρμογή του στα περιβαλλοντικά ζητήματα. Εξετάζεται, στη συνέχεια, πώς τίθεται η αρχή της αειφορίας και πώς εκδηλώνεται η αλληλεγγύη με τις επόμενες γενιές. Το πρώτο ρήγμα στην ανθρωποκεντρική ηθική δημιουργείται από την απελευθέρωση των ζώων, τα οποία έχουν δικαίωμα σε μιαν άλλη μεταχείριση απ' αυτήν που έχουν τώρα. Τα φυτά και τα ζώα δεν μας έχουν ανάγκη και αποτελεί μια βαθιά ριζωμένη προκατάληψη η αντίληψή μας για ιεραρχία των ειδών, ενώ έχει σημαντικές συνέπειες η αρχή ότι μόνον ο άνθρωπος έχει εγγενή αξία.

Για τον Αλμπερτ Σβάιτσερ, ηθική είναι η απεριόριστη υπευθυνότητα προς οτιδήποτε. Οπως γράφει: «Ενας άνθρωπος είναι πραγματικά ηθικός όταν υπακούει στην υποχρέωση να βοηθά όλα τα είδη ζωής στα οποία μπορεί να είναι αρωγός και προσέχει να μην πληγώσει οτιδήποτε ζει». Για τον Αλντο Λέοπολντ, «τον πιο πολυσηζητημένο συγγραφέα περιβαλλοντικής ηθικής», ένα πράγμα είναι σωστό όταν τείνει να διατηρήσει την ακεραιότητα, τη σταθερότητα και την ομορφιά της βιοτικής κοινότητας. Ο Γεωργόπουλος παρουσιάζει την «ηθική της Γης ως μια θεωρία συνεκτική και ριζοσπαστική, που είναι ταυτόχρονα οικολογική αναγκαιότητα και εξελικτική δυνατότητα». Στη συνέχεια παρουσιάζονται οι θέσεις αυτού που ονομάστηκε «βαθιά Οικολογία» και οι οποίες είναι οι εξής: 1) Η ευημερία και η προκοπή της ανθρώπινης και μη ανθρώπινης ζωής πάνω στη γη έχουν εγγενή αξία (αυταξία). 2) Ο πλούτος και η ποικιλία των μορφών ζωής συνεισφέρουν στην πραγματοποίηση των παραπάνω αξιών και συνιστούν επίσης αυταξίες. 3) Οι άνθρωποι δεν έχουν το δικαίωμα να μειώσουν αυτό τον πλούτο και την ποικιλία, εκτός κι αν πρέπει να ικανοποιήσουν ζωτικές ανάγκες. 4) Ο ανθρώπινος πληθυσμός μπορεί να είναι σημαντικά μικρότερος. 5) Η παρούσα ανθρώπινη παρέμβαση στο μη ανθρώπινο κόσμο είναι υπερβολική. 6) Η πολιτική μας, επομένως, πρέπει ν' αλλάξει. Ενδιαφέρουσα είναι η ανάλυση των σχέσεων ανάμεσα στη βαθιά Οικολογία και την επιστημονική Οικολογία, ενώ εκτίθενται η μεταφυσική και η επιστημολογία της βαθιάς Οικολογίας. Στη συνέχεια, δίνονται μερικές στιγμές από το κίνημα που ενέπνευσε η βαθειά οικολογία, κυρίως στο Βορρά του πλανήτη, και που «άφησε την ασυμβίβαστη και παθιασμένη σφραγίδα του στα οικολογικά πράγματα της Γης».

Ενα κεφάλαιο του βιβλίου είναι αφιερωμένο στον Οικοφεμινισμό, ένα κίνημα που καταγγέλει την κυριαρχία πάνω στις γυναίκες, που είναι παράλληλη με την κυριαρχία πάνω στη φύση, γιατί όπως γράφτηκε «οι γυναίκες δεν πρέπει να περιμένουν ούτε την απελευθέρωσή τους ούτε λύση για την οικολογική κρίση μέσα σε μια κοινωνία της οποίας το θεμελιακό μοντέλο σχέσεων είναι αυτό της κυριαρχίας». Οι οικοφεμινίστριες αναλύουν τη δίδυμη κυριαρχία των ανδρών πάνω στη φύση και τις γυναίκες, ενώ βλέπουν το απελευθερωτικό κίνημα διπλό και την απελευθέρωση της γυναίκας συνυφασμένη με την προστασία της φύσης. Ο Οικοφεμινισμός, όπως γράφει μια εκπρόσωπός του, η Τζούλια Σκόφιλντ Ράσελ, στηρίζεται στη διαπίστωση «πως η απελευθέρωση των γυναικών δεν μπορεί να διαχωριστεί από την απελευθέρωση όλων των ανθρώπων, οποιασδήποτε ράτσας, γλώσσας, κοινωνικής τάξης, θρησκεύματος επιπλέον δε και των ζώων, των φυτών και της μάνας Γης». Το τελευταίο κεφάλαιο αναφέρεται στην Κοινωνική Οικολογία, που συνδέεται με το έργο ενός μεγάλου στοχαστή πάνω στα οικολογικά και γενικότερα τα κοινωνικά προβλήματα, του Μάρεϊ Μπούχτσιν.



ΣΠΗΛΙΟΣ ΠΑΠΑΣΠΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 27/02/2004