Ο υπεύθυνος ανθρωπίνου δυναμικού

Μια γυναίκα σκοτώνεται από επίθεση αυτοκτονίας στην καρδιά της Ιερουσαλήμ. Επάνω της δεν θα βρεθεί παρά ένα απόκομμα μισθοδοσίας της επιχείρησης όπου εργαζόταν: ένα αρτοποιείο. Κανείς δεν θα την αναζητήσει στο νοσοκομείο, ούτε καν οι συνάδελφοί της. Ένας σκανδαλοθήρας δημοσιογράφος θα αδράξει την ευκαιρία να κατηγορήσει το αρτοποιείο για "έλλειψη ανθρωπιάς". Καθώς η κατηγορία απειλεί να αμαυρώσει για πάντα το καλό όνομα της επιχείρησης, ο ιδιοκτήτης της στέλνει τον υπεύθυνο ανθρώπινου δυναμικού να ταυτοποιήσει τη νεκρή και να της εξασφαλίσει μία αξιοπρεπή κηδεία. Γρήγορα όμως αυτή η αποστολή θα εξελιχθεί σε κάτι πολύ πιο σημαντικό: και η ιστορία που ξεκίνησε από ένα πραγματικό γεγονός θα μετατραπεί σταδιακά σε ένα μεταφυσικό ταξίδι γεμάτο συμβολισμούς.

Στο "O υπεύθυνος ανθρώπινου δυναμικού", ένα μυθιστόρημα με αστυνομική σχεδόν πλοκή, ο Αβραάμ Β. Γεοσούα ερευνά τις συνέπειες της "κοινοτοπίας του θανάτου": κατά πόσο, δηλαδή, μπορεί να διατηρήσει την ανθρωπιά της μια κοινωνία, όπου ο θάνατος τείνει να γίνει μέρος της καθημερινότητας.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Τι ακριβώς σημαίνει ευθύνη; Ποια η φύση και τα όριά της; Πόσο συνορεύει με την ενοχή; Σε ποιο βαθμό η ανεπιφύλακτη ανάληψη, τόσο της ευθύνης όσο και των συνεπειών της, συγγενεύει με την εμμονή ενός έρωτα;

Στο αφηγηματικό σύμπαν του Αβραάμ Β. Γεοσούα η έννοια της ευθύνης συνιστά κύριο άξονα. Υπεύθυνος άνθρωπος δεν είναι εκείνος που βασανίζεται από ενοχές, αλλά αυτός που φέρει ενεργά το βάρος μιας ηθικής επιταγής. Ακόμα και ένα μικρό σφάλμα μπορεί να έχει τρομερή δύναμη· ακόμα και μια ασήμαντη παράλειψη να οδηγήσει σε απρόβλεπτες επιπτώσεις. Εδώ δεν χωρεί η πρόβλεψη, γιατί δεν χωρεί η λογική: λογική και ηθική δεν είναι αλληλοαναγώγιμες. Η ηθική δεν είναι αλήθεια, αλλά αξία: δεν είναι αντικείμενο γνώσης αλλά βούλησης.

Φιλοσοφικό στη ρίζα του, πυκνό σε κοινωνικό σχολιασμό, το καινούριο βιβλίο του Αβραάμ Β. Γεοσούα είναι ένα συναρπαστικό παλίμψηστο. Εκκινώντας από ένα επίκαιρο γεγονός απολύτως ρεαλιστικό, σταδιακά μεταμορφώνεται σε ένα μεταφυσικό ταξίδι, πυκνό σε συμβολισμό. Το μυθιστόρημα αναπτύσσεται με επίκεντρο το θάνατο μιας μετανάστριας -καθαρίστριας σε ένα εργοστάσιο αρτοποιίας- σε μια επίθεση αυτοκτονίας στο κέντρο της Ιερουσαλήμ. Η γυναίκα μεταφέρεται στο νοσοκομείο, όπου κανείς δεν την αναζητεί - ούτε συγγενής ούτε φίλος ούτε συνάδελφος ούτε εργοδότης· ένας σκανδαλοθήρας δημοσιογράφος βρίσκει την ευκαιρία να κατηγορήσει το αρτοποιείο για «σκανδαλώδη έλλειψη ανθρωπιάς»· μπροστά στον κίνδυνο να αμαυρωθεί για πάντα η καλή φήμη της επιχείρησης, ο ιδιοκτήτης επιφορτίζει τον «υπεύθυνο ανθρώπινου δυναμικού» να εξακριβώσει την ταυτότητα της γυναίκας, να φροντίσει για μια αξιοπρεπή κηδεία στην πατρίδα της και να συμπαρασταθεί οικονομικά στους οικείους της. Και ο «υπεύθυνος» αναλαμβάνει την αποστολή, στην αρχή θέλοντας να αποδείξει στον εργοδότη του «την αποτελεσματικότητα και την εφευρετικότητά του», στην πορεία όμως, αντιμέτωπος με την παρουσία-απουσία της νεκρής γυναίκας, με τη ριζική έλλειψη που είναι ο θάνατός της, καταλήγει να την ερωτευτεί και μέσω αυτού του έρωτα να εξαγνιστεί και να λυτρωθεί. Σ' αυτήν την απλή, όσο και πολυδιάστατη ιστορία, η αφήγηση διακλαδώνεται πολλαπλά: ο συγγραφέας δεν εισάγει μονάχα το στοιχείο της ετερότητας, την ξένη γυναίκα, δεν διερευνά απλώς την εναλλαξιμότητα θυμάτων και θυτών στο ακατανόητο συμβάν μιας επιχείρησης αυτοκτονίας, δεν σχολιάζει μόνο το ρόλο του Τύπου, που υποδύεται ότι λειτουργεί ως φωνή της συνείδησης αλλά στην πραγματικότητα, όταν δεν χειραγωγεί, ενεργεί δι' ίδιον αποκλειστικά όφελος, αλλά περιβάλλει με λογοτεχνικό ένδυμα μια πραγματεία περί ηθικής.

Η Γιούλια Ραγκάγιεβ, η άτυχη μετανάστρια που θα παρασυρθεί στο θάνατο από ένα τυφλό τρομοκρατικό χτύπημα, διπλά αθώα, αφού είναι ξένη, στην αρχή δεν έχει όνομα: είναι ένας αριθμός χωρίς χαρακτηριστικά στον κατάλογο των εργαζομένων στο εργοστάσιο, ένα νούμερο που δεν λέει τίποτα, το αταύτιστο πτώμα μιας άγνωστης. Ανώνυμη, περιθωριακή, σχεδόν αθέατη, η νεκρή γυναίκα θα ανακτήσει το πρόσωπό της όταν οι υπεύθυνοι του εργοστασίου θα αναλάβουν την ευθύνη της μετά θάνατον. Και κάτι περισσότερο: θα γίνει απολύτως ορατή -τόσο που δεν θα χρειαστεί καν να την αναγνωρίσει στο νεκροθάλαμο ο «υπεύθυνος ανθρώπινου δυναμικού» του εργοστασίου. Το λογοτεχνικό αυτό στρατήγημα επιτρέπει στο συγγραφέα, από τη μια πλευρά, να τονίσει τα μέγιστα την ανωνυμία και την ετερότητα του θύματος και, από την άλλη, να βρει την καλύτερη γωνία εστίασης για να αποτυπώσει το ράγισμα και εν τέλει τη θραύση της αποξένωσης, της αδιαφορίας και της σκληρότητας, που έχουν καταδικάσει τον «υπεύθυνο» να ζει «κλεισμένος στο καβούκι του, αφήνοντας την ομορφιά και την καλοσύνη να περνούν από δίπλα του απαρατήρητες». Συνοδός της σορού της νεκρής στη γενέτειρά της, ο «υπεύθυνος ανθρώπινου δυναμικού» δεν θα αποκαταστήσει μονάχα την ταυτότητα της νεκρής γυναίκας, αλλά θα ανακαλύψει επιτέλους και τη δική του ανθρωπιά· θα αποσπαστεί από την παθητικότητα της αλλοτριωμένης του καθημερινότητας και θα ξεκινήσει μια περιπλάνηση, η οποία, σαν άλλη διαβατική τελετουργία, θα τον ξεβράσει στην ακτή μιας μεταμορφωμένης ζωής.

Γιατί η ηθική στην αρχή είναι τεχνική και στη συνέχεια μετάλλαξη. Μόνο αναλαμβάνοντας μια ευθύνη, έστω και βαρυγκομώντας, όπως ο «υπεύθυνος», για την αναστάτωση που θα φέρει στη ζωή μας, μόνο μιμούμενοι τους τρόπους της αρετής γινόμαστε ενάρετοι. «Υιοθετώντας τα εξωτερικά χαρακτηριστικά μιας αρετής», γράφει ο Καντ, «σταδιακά τα βλέπουμε να αφυπνίζονται και να περνούν στη συμπεριφορά μας». «Οι ηθικές διαθέσεις προέρχονται από πράξεις που τους μοιάζουν», έλεγε ο Αριστοτέλης. Και ο Γεοσούα, τον οποίο τόσο απασχολεί η επανεισαγωγή του ηθικού στοιχείου στη λογοτεχνία, επιβεβαιώνει μυθιστορηματικά την ουσία αυτής της μεταμόρφωσης.

Ο γραφειοκράτης ερωτεύεται την ανώνυμη καθαρίστρια. Πρόκειται για μια μεταμόρφωση που επέρχεται διά μέσου της ηθικής. Το είπαμε και πριν: η ηθική είναι ένα ομοίωμα, μια μίμηση αγάπης· το να φέρεται κανείς ηθικά σημαίνει ότι φέρεται ως εάν αγαπούσε. Από τη στιγμή που αναλαμβάνεται, η ηθική ευθύνη γίνεται πράξη μιμούμενη την αγάπη που της λείπει· ωστόσο με την επανάληψη, με την εσωτερίκευση, με την εξιδανίκευση πλησιάζει αυτή την αγάπη, σε σημείο, μερικές φορές, να χάνεται μέσα της -γιατί η αγάπη είναι που την έλκει, τη δικαιώνει και, τέλος, την καταργεί. Το να πράττει κανείς το σωστό, σημαίνει κατ' αρχάς να κάνει αυτό που πρέπει, ανταποκρινόμενος σε μια ηθική δεοντολογία· κάποτε όμως σημαίνει να κάνει αυτό που θέλει -γιατί αγαπά. Οπως η ηθική απελευθερώνει από τα πρέπει εκπληρώνοντάς τα, η αγάπη, που με τη σειρά της εκπληρώνει την ηθική, φτάνει να απελευθερώσει από την ηθική καθεαυτήν: μόνον εκείνος που αγαπά δεν χρειάζεται πια να συμπεριφέρεται ως εάν αγαπούσε. Στη διάρκεια του ταξιδιού προς τη γενέτειρα της νεκρής -ένα ταξίδι, θα 'λεγε κανείς, σε αναζήτηση της Γης της Επαγγελίας- ο «υπεύθυνος ανθρώπινου δυναμικού» μεταβαίνει από την ηθική, αυτό το ομοίωμα αγάπης διά του οποίου η αγάπη γίνεται εφικτή, στην αγάπη την ίδια. Δένεται με την άγνωστη γυναίκα, διαχέεται και συντήκεται μαζί της, και ζει έναν έρωτα ολοκληρωτικό, έρωτα απόλυτο, αφού τελικά αυτό που αγαπάει δεν είναι άλλο από τον αποκαταστημένο, πλήρη, ενοποιημένο εαυτό του.



ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΣΧΙΝΑ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 17/03/2006