Ταξίδι στο τέλος της χιλιετίας

Βρισκόμαστε στο ζοφερό έτος 999. Η μεσαιωνική Δύση προσμένει με δέος την έλευση του Μεσσία, ενώ στην Ανατολή ανθεί ένας λαμπρός πολιτισμός. Ο εβραίος Βορειοαφρικανός έμπορος Μπεν Ατάρ, ο οποίος παντρεύεται και μια δεύτερη γυναίκα, αναγκάζεται να ταξιδέψει από την Ταγγέρη στο Παρίσι και από εκεί στη Ρηνανία, για να υπερασπιστεί τον εαυτό του και τη διγαμία του. Αυτό το «ταξίδι στο τέλος της χιλιετίας» θα αποδειχθεί μια πραγματική οδύσσεια, ένα ταξίδι μύησης και αυτογνωσίας, που θα φέρει τον ήρωα αντιμέτωπο με την πολυπλοκότητα των ανθρώπινων σχέσεων, με τους κανόνες περί ηθικής αλλά και ελευθερίας του έρωτα, με την ηγεμονία των θρησκευτικών πεποιθήσεων αλλά και με το ερώτημα πόσο ο καθένας από εμάς μπορεί να είναι ανεκτικός με τη διαφορετικότητα του «άλλου» συνανθρώπου μας.



Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια της Μάγκυ Κοέν, η οποία έχει μεταφράσει το συγκεκριμένο βιβλίο: "Το ταξίδι στο τέλος της χιλιετίας, το πιο πρόσφατο έργο του Γεοσούα, θεωρήθηκε από τους κριτικούς ένα από τα πιο τολμηρά και πρωτότυπα μυθιστορήματα της σύγχρονης εβραϊκής λογοτεχνίας και τιμήθηκε στην Αμερική με το Μεγάλο Βραβείο Κριτικών της Λογοτεχνίας. Η συναρπαστική οδύσσεια ενός Βορειοαφρικανού εβραίου στη Μεσαιωνική Δύση που περιμένει με δέος τον ερχομό του Μεσσία, είναι ο καμβάς, το τέλειο ιστορικό φόντο πάνω στο οποίο συγγραφέας θα ζωγραφίσει μια τοιχογραφία όπου τα ανθρώπινα πάθη (έρωτας, ζήλια) μπλέκονται μ' ένα πλήθος φιλοσοφικά, ηθικά και ιστορικά ερωτήματα: κατά πόσο οι θρησκείες ενώνουν ή διχάζουν του λαούς, πόσο ανεκτικοί είμαστε στη διαφορετικότητα του Αλλου, η μονογαμία είναι θρησκευτική επιταγή ή θεμελιώδης ανθρώπινη ανάγκη.
Ο Γεοσούα είναι πάνω απ' όλα ένας μαγευτικός αφηγητής κι ένας δεινός γνώστης της ανθρώπινης ψυχής. Κάθε μυθιστόρημά του είναι τόσο πλούσιο σε νοήματα, επιδέχεται τόσες πολλές ερμηνείες και μπορεί να διαβαστεί από τόσες διαφορετικές οπτικές γωνίες (του ιστορικού, του ψυχαναλυτή, του φιλοσόφου), ώστε γίνεται αμέσως αντικείμενο ανάλυσης και μελέτης προς μεγάλη χαρά των φανατικών αναγνωστών του."






ΚΡΙΤΙΚΗ



Το τελευταίο έργο του Αβράαμ Γεοσούα «Ταξίδι στο τέλος της χιλιετίας» τοποθετείται χρονικά στο έτος 999, στο τέλος της πρώτης χιλιετίας και μέσα από τη σύνθετη πλοκή του μας προσκαλεί να επισκεφτούμε τη μεσαιωνική κεντρική Ευρώπη, όπου βασιλεύουν ο σκοταδισμός και η προκατάληψη. Την «περιλάλητη» αυτή χρονιά οι Εβραίοι δεν έχουν λόγους να ανησυχούν, αλλά οι Χριστιανοί περιμένουν τη δεύτερη έλευση του Μεσσία, γεγονός που δίνει τροφή σε κάθε είδους παραδοξολογία και ενισχύει μια γενικότερη αποκαλυψιακή ατμόσφαιρα προσδοκίας. Ταυτόχρονα παρουσιάζεται ένας αριθμός ρήξεων και συγκρούσεων οι οποίες προκαλούνται από τις αγεφύρωτες διαφορές-διαφορές θρησκευτικές, ιδεολογικές, πολιτισμικές αλλά και φύλου. Οι δε ρήξεις επηρεάζουν τις σχέσεις ανάμεσα σε Βορρά και Νότο, Χριστιανούς και Εβραίους, Εβραίους και Μουσουλμάνους, Εβραίους Σεφαραδίτες και Εβραίους Εσχενάζι, αλλά κυρίως ανάμεσα σε άντρες και γυναίκες. Αυτή η πλούσια θεματική του βιβλίου το καθιστά πρόσφορο σε πολλές ερμηνείες, καθώς δεν πρόκειται για ένα ακόμα τυπικό ιστορικό μυθιστόρημα όπου οι λεπτομέρειες και οι περιγραφές οφείλουν να αποδίδονται και να αναπαράγονται πιστά. Ο ίδιος ο Γεοσούα έχει δηλώσει πως η φωνή του αφηγητή του είναι αυτή «του χρονικογράφου που όμως δεν ανήκει στην ίδια χρονική περίοδο, αλλά δεν είναι και σύγχρονος αφηγητής» και που προωθεί την ιστορία του, άλλοτε αποκρύπτοντας και άλλοτε αποσιωπώντας πληροφορίες, κάτι που δεν θα έκανε ένας αυθεντικός χρονικογράφος, ενώ ταυτόχρονα περιγράφει και αναλύει τα συναισθήματα και τα βαθύτερα κίνητρα των χαρακτήρων του, δίνοντας συχνά ψυχαναλυτικές ερμηνείες. Πρόκειται για έναν ιδιαίτερα εξειδικευμένο γνώστη που συχνά θυσιάζει τη χρονολογική τεκμηρίωση και τις πραγματολογικές περιγραφές για τις ανάγκες της πλοκής, ενώ στην αφήγηση παρεισφρέουν πλήθος αναχρονισμών και υποκειμενικών αξιολογήσεων που συνεισφέρουν στον εμπλουτισμό και τη θεαματική προέκταση της αφήγησης.

Το μυθιστόρημα εστιάζεται σε μια μικρή ομάδα Εβραίων που μετακινείται μέσα στο μεσαιωνικό τοπίο το 999, όταν ο Βορειοαφρικανός Εβραίος Μπεν Ατάρ ξεκινάει να συναντήσει τον ανιψιό του, Αμπουλάφια, μέλος της ευδοκιμούσας τριμελούς επιχείρησης που έχουν στήσει μαζί με ένα τρίτο μέλος, το μουσουλμάνο Αμπού Λουτφί. Οι τρεις άντρες συνεργάζονταν για χρόνια απρόσκοπτα, ο Αμπουλάφια, χήρος και αυτοεξόριστος μετά την αυτοκτονία της συζύγου του, διέθετε και προωθούσε τα εξωτικά προϊόντα της Αφρικής στη «νεφοσκέπαστη Ευρώπη». Κάθε καλοκαίρι ο ανιψιός συναντά τους δύο συνεταίρους του, ανταλλάσσουν τα νέα τους και μοιράζονται τα κέρδη. Αυτή η ικανοποιητική για όλους ρουτίνα σταματάει όταν ο Αμπουλάφια ερωτεύεται και παντρεύεται μια Εβραία Ευρωπαία από τη Ρηνανία, την Εστέρ Μίνα, άκληρη χήρα, μορφωμένη και κόρη οικογενείας διανοουμένων, η οποία μόλις ανακαλύπτει πως ο θείος και συνέταιρος του Αμπουλάφια, Μπεν Ατάρ, έχει δύο συμβίες εξοργίζεται.

Η Εστέρ Μίνα εναντιώνεται στο δίγαμο θείο και απαιτεί να διαλυθεί ο συνεταιρισμός του άντρα της. Ο θείος, ο οποίος λατρεύει τον ανιψιό, αλλά και εκτιμάει τις εμπορικές τους δραστηριότητες, θίγεται από την προσβολή της Ευρωπαίας συζύγου και ξεκινάει με το μουσουλμάνο συνέταιρό του, τις δύο συμβίες του, έναν Ανδαλουσιάνο ραβίνο τον Ελμπάζ και με ένα πλοίο φορτωμένο με όλα τα αγαθά της «μαύρης ηπείρου», με σκοπό να υπερασπιστεί την τιμή του και τα έθιμα της πατρίδας του, να πείσει τη γυναίκα να αποσύρει την απαίτησή της για διάλυση του συνεταιρισμού και να αποδείξει πως η ευτυχία και η αγάπη δεν είναι προνόμια μόνο της μονογαμίας. Κυρίως όμως στοχεύει στο να διαλύσει την αντιπάθεια των Βορείων για τους Νότιους, οι οποίοι έχουν συνείδηση της υπεροχής τους καθώς κατευθύνονται προς την πόλη των Παρισίων την οποία θεωρούν έναν ερημικό και βάρβαρο τόπο. Όσο ο Μπεν Ατάρ πλησιάζει διαπιστώνει πως ο συνεταιρισμός αυτός θα πρέπει να διατηρηθεί με κάθε κόστος και πως η ουσία όλης αυτής της εκστρατείας δεν είναι μόνο η σχέση του με τον Αμπουλάφια, αλλά και με το μακρινό και σκοτεινό κόσμο του Βορρά και τις εκεί κοινότητες οι οποίες, πέρα από το μοναδικό κοινό της εβραϊκότητας, χωρίζονται από την απόσταση, τις συνήθειες, τη γλώσσα και την κουλτούρα.

Φτάνοντας στο Παρίσι οι αντιθέσεις τους αρχίζουν να εκδηλώνονται, ιδιαίτερα στην πρώτη δίκη την οποία κερδίζει ο Βορειοαφρικανός με τη βοήθεια του ραβίνου που με το φλογερό λόγο του παρουσιάζει τις αρετές της πολυγαμίας, εξηγώντας στους σφιγμένους Ευρωπαίους τους λόγους που θα πρέπει να δείξουν ανοχή. Ο ραβίνος ισχυρίζεται πως ένας άντρας μπορεί να ζήσει αρμονικά με δύο συζύγους και το κύριο επιχείρημά του είναι πως ακόμα και σε μια μονογαμική σχέση υπάρχουν πάντα δύο γυναίκες γιατί ένας άντρας συνήθως φαντασιώνεται και μια άλλη.

Η διγαμία όμως, που για τον Μπεν Ατάρ αποτελεί επιβεβαίωση του ανδρισμού του, είναι προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας για την Εστέρ Μίνα, η οποία δεν αποδέχεται την απόφαση της πρώτης δίκης και καλεί ένα δεύτερο δικαστήριο στη γενέτειρά της τη Ρηνανία, καθώς θεωρεί αυτή τη συνήθεια ταπεινωτική και πηγή οδύνης για όσες γυναίκες την υφίστανται, οι οποίες αναγκάζονται να δεχτούν μια τέτοια θέση και να μοιραστούν το σύζυγό τους, καθώς δεν υπάρχουν γι' αυτές περιθώρια διαμαρτυρίας. Η Εστέρ Μίνα δημιουργεί και το ιδεολογικό πλαίσιο στο οποίο τοποθετεί και τα επιχειρήματά της: Η απειλή μιας δεύτερης συμβίας δημιουργεί πανικό στις γυναίκες και ισχυρίζεται πως ο φόβος αυτός μπορεί να οδήγησε και την πρώτη γυναίκα του Αμπουλάφια στην αυτοκτονία. Η διγαμία αρνείται την ατομικότητα των γυναικών και παρά την ευδαιμονική εικόνα που παρουσιάζει ο Μπεν Ατάρ είναι βάρβαρη και γεμάτη συναισθηματικές στερήσεις και ταπεινώσεις για τις γυναίκες.

Ο Μπεν Ατάρ χάνει τη δεύτερη δίκη και μετά τις κακουχίες και τις περιπέτειες του ταξιδιού χάνει επίσης και τη νεότερη συμβία του η οποία μέσα στο παραμιλητό της, λίγο πριν φύγει από τη ζωή, προβάλλει στο ραβίνο τις θηλυκές διεκδικήσεις για μια επιθυμητή δική της διγαμία η οποία αφορά μια «διπλή ψυχική ένωση» και όχι «τη διπλή σωματική ένωση» που επιθυμούσε ο σύζυγός της.

Το μυθιστόρημα με τις συνεχείς παρουσιάσεις ηθικών διλημμάτων προσφέρει ένα παλίμψηστο σύνθετων επιχειρημάτων, για την ανθρώπινη σεξουαλικότητα, τις σχέσεις, τους συνεταιρισμούς και τις συμμαχίες, τις συγκρούσεις των πολιτισμών και των αρχών που διέπουν την κατασκευή της θρησκευτικής ταυτότητας και της ατομικής ταυτότητας.

Το ταξίδι του καταστολισμένου φωτεινού αφρικανικού πλοίου στα ευρωπαϊκά παράλια, καθώς και των επιβατών του στην ξηρά, θυμίζει μια αντιστροφή του έργου του Κόνραντ «Στην καρδιά του σκότους», μόνο που εδώ παρουσιάζονται οι Ευρωπαίοι ως απολίτιστοι και απέχοντες από τη χαρά της ζωής, ενώ οι Αφρικανοί είναι προνομιούχοι, μια και απολαμβάνουν τον ήλιο, τα αγαθά της γης τους και τις χαρές τους έρωτα. Ο Γεοσούα με τις λεπτομερείς περιγραφές του μεταφέρει όλη τη διαδρομή και τις εντυπώσεις των ξένων καθώς πλησιάζουν το μουντό Παρίσι, δίνοντας την αντίθεση ανάμεσα στο φως της Αφρικής και στο αυστηρό και σκοτεινό κλίμα που κυριαρχεί στην Ευρώπη.

Η σύνθετη δομή του μυθιστορήματος και η μαγική γραφή του Γεοσούα αποδόθηκε με την άριστη μετάφραση της Μάγκυς Κοέν από τα εβραϊκά, η οποία μετέφερε τις αποχρώσεις και τις ιδιαιτερότητες του συγγραφέα στη γλώσσα μας.

Επιπλέον στο μυθιστόρημα προβάλλονται και οι σύγχρονοι προβληματισμοί του συγγραφέα, θίγοντας θέματα που παραμένουν επίκαιρα, όπως τα όρια ανοχής, η σχέση επιθυμίας και ηθικής, η αντίθεση ανάμεσα στους πολιτισμούς των δυο ηπείρων αλλά και η ανάγκη επίδειξης σεβασμού στη διαφορετικότητα του άλλου, θέση την οποία συνόψισε ο ραβίνος στην υπεράσπιση του Μπεν Ατάρ: «Όπως εμείς αποφύγαμε να σας κρίνουμε με τη δύναμή μας, έτσι και εσείς δεν έχετε το δικαίωμα να μας κρίνετε σύμφωνα με την αδυναμία σας. Γι' αυτό ας παραμείνει ο καθένας ο εαυτός του, σεβόμενος την ιδιαίτερη φύση του».

ΑΡΓΥΡΩ ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 27/07/2001