Διάτρητα

ΚΡΙΤΙΚΗ




Η μελέτη των διάτρητων κοσμημάτων που κυριάρχησαν στην τέχνη της χρυσοχοΐας κατά τη ρωμαϊκή και την πρώιμη βυζαντινή περίοδο, όπως άλλωστε συμβαίνει με όλες τις μορφές τέχνης, μπορεί να μετατραπεί σε ένα ταξίδι που δεν περιορίζεται αναγκαστικά στο αντικείμενο αλλά επεκτείνεται στον κόσμο που το δημιούργησε και στην κοινωνία που το δέχθηκε. Με αυτή την έννοια η έρευνα της Αιμιλίας Γερουλάνου για τα διάτρητα χρυσά κοσμήματα, την ιδιόμορφη αυτή έκφραση της χρυσοχοΐας που αναπτύχθηκε στις παραλιακές χώρες της Μεσογείου το διάστημα από τον 3ο ως τον 7ο αιώνα μ.Χ., δεν περιορίζεται στις τεχνικές της κατεργασίας, στη θεματολογία ή στον τρόπο δεσίματος των πολύτιμων ή ημιπολύτιμων λίθων που χρησιμοποιούνταν για τα κοσμήματα, αλλά είναι ένα οδοιπορικό στον περίγυρο της τέχνης και στους συσχετισμούς των παρεμβάσεων των διαφόρων πολιτισμών της Μεσογείου με προεξάρχουσα, στη συγκεκριμένη περίπτωση, την ελληνική επιρροή. Το βιβλίο μάς παρασύρει λοιπόν σε μια διαδρομή όπου η συγγραφέας γνώριζε από την αρχή ότι βρισκόταν αντιμέτωπη με μια ομάδα έργων με πολλές ιδιαιτερότητες.

Ο τόμος, του οποίου η καλλιτεχνική επιμέλεια οφείλεται στην κυρία Λούση Μπρατσιώτη, περιέχει περισσότερα από 600 παραδείγματα διάτρητων κοσμημάτων, περιδέραια, δαχτυλίδια, βραχιόλια, κρεμαστά κοσμήματα, πόρπες ή σκουλαρίκια, που προέρχονται από μουσεία και συλλογές. Με άλλα λόγια στο βιβλίο συγκεντρώθηκε με αξιοθαύμαστο τρόπο από τη συγγραφέα ένα πλούσιο υλικό, το οποίο από τη μία μεριά διευρύνει τους ορίζοντες της έρευνας και από την άλλη βοηθάει τον μελετητή στην εξαγωγή συμπερασμάτων, ενώ δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι τα κοσμήματα, όλα τα κοσμήματα και όχι μόνο τα διάτρητα, είναι σαν τις ωραίες γυναίκες που ξέρουν να κρύβουν τα χρόνια τους. Είναι λοιπόν αυτονόητες οι δυσκολίες που παρουσιάζει η χρονολόγηση αυτών των κοσμημάτων, μια και εξαρτάται από διάφορους παράγοντες που δεν σχετίζονται αναγκαστικά με την τεχνοτροπική ή μορφολογική εξέτασή τους και ούτε πάντα με το υλικό που χρησιμοποιήθηκε, τη θεματογραφία ή την κατεργασία τους.

Η δυσκολία όμως της χρονολόγησης που προβληματίζει τον μελετητή αποτελεί ταυτόχρονα ένα στοιχείο έλξης και μυστηρίου για τον αναγνώστη με ευρύτερα ενδιαφέροντα, ο οποίος δεν θα αρκεστεί μόνο στο να θαυμάσει τα αριστουργήματα αυτής της τέχνης αλλά θα είναι έτοιμος να παρακολουθήσει το πάρε-δώσε των πολιτισμών που άνθησαν στα παράλια της Μεσογείου εκείνη την ταραγμένη περίοδο και τις πολιτισμικές μεταλλάξεις τόσο στην περιοχή όσο και στα δημιουργήματα των ανθρώπων της.

Ο τόμος είναι καταμερισμένος σε ενότητες που αφορούν την τεχνική, τους τύπους των κοσμημάτων και τον διάκοσμο ενώ στο κεφάλαιο που τιτλοφορείται Συμπεράσματα γίνεται αναδρομή στην εξέλιξη των διάτρητων κοσμημάτων, στη διακίνησή τους καθώς και στην εξάπλωση ορισμένων κοινών τύπων από αυτά, όπως για παράδειγμα στην πολύ εξαπλωμένη εκείνα τα χρόνια μόδα με τα δεμένα νομίσματα. Αντίθετα με τη ζωγραφική ή την αρχιτεκτονική, οι οποίες τους πρώτους αιώνες του χριστιανισμού αφιερώνονται στην επιβολή της νέας θρησκείας, η μικροτεχνία των κοσμημάτων, ανήκοντας στον τομέα της κοσμικής τέχνης, κινείται πιο ελεύθερα και την πρώτη περίοδο, δηλαδή τον 3ο αιώνα, είναι ευδιάκριτες οι ελληνιστικές καταβολές με ελληνικά στοιχεία, όπως είναι οι μαίανδροι, τα κυμάτια αλλά και άλλα θέματα από τον ζωικό ή τον φυτικό κόσμο, όπως τα δελφίνια ή τα ανθέμια.

Στο ίδιο πάντα κεφάλαιο των Συμπερασμάτων, ο αναγνώστης μπορεί να παρακολουθήσει τους συσχετισμούς μεταξύ των ιστορικών γεγονότων και των προτιμήσεων που διαμορφώνουν την κοινωνική αισθητική. «Η αφοσίωση στα ελληνικά πρότυπα συνδέεται με την τάση μιας αριστοκρατίας του πνεύματος για προσήλωση στην ελληνική γενικότερα παράδοση, σε αντίθεση με την κρατούσα τάξη, η οποία για λόγους πολιτικής σκοπιμότητας επέβαλε στην τέχνη μορφές βαριές, τετραγωνισμένες και με σκληρά χαρακτηριστικά, υπογραμμίζοντας με τον τρόπο αυτό τη δύναμη και την αυταρχικότητά της» σημειώνει η κυρία Γερουλάνου. Σε αυτό το κεφάλαιο που ουσιαστικά αποτελεί και τον κορμό όλης της έρευνας, μπορεί κανείς να παρακολουθήσει τις κοινωνικοπολιτικές επιπτώσεις στην εξέλιξη μιας μικροτεχνίας που έδωσε αξιοθαύμαστα κοσμήματα. Ο Κατάλογος με την επιστημονική τεκμηρίωση των 629 κοσμημάτων που συγκεντρώθηκαν για την έρευνα, μια πλούσια Βιβλιογραφία που περιλαμβάνει και συντομογραφίες και τέλος ο Κατάλογος των Μουσείων συμπληρώνουν τον τόμο.

Το βιβλίο ανήκει στη σειρά εκδόσεων του Μουσείου Μπενάκη, το οποίο τα τελευταία χρόνια έχει αναπτύξει μεγάλη δραστηριότητα σε αυτό τον εκδοτικό τομέα. Πρόκειται για ένα βιβλίο τέχνης και ταυτόχρονα για μια σε βάθος έρευνα η οποία συγκεντρώνει με πληρότητα στοιχεία για μια έκφραση της χρυσοχοΐας που είχε ως τώρα αποσπασματικά μελετηθεί. Χάρη στη γραφή, η «διαδρομή» στην οποία παρασύρεται ο αναγνώστης σε μουσεία μικρά και μεγάλα και σε ιδιωτικές συλλογές δεν χάνει ποτέ το ενδιαφέρον της ενώ οι αναφορές στα πολιτικά και κοινωνικά γεγονότα που σημάδεψαν το τέλος της ρωμαϊκής περιόδου και τους πρώιμους βυζαντινούς χρόνους διευρύνουν το θέμα και ταυτόχρονα εξηγούν τις ιδιομορφίες αυτής της θαυμάσιας και ξεχασμένης έκφρασης της χρυσοχοΐας. Αυτό λοιπόν το λεπτό σημείο του συγκερασμού της επιστημονικής συνέπειας με το «άνοιγμα» του θέματος στον μη ειδικευμένο αναγνώστη χειρίζεται έντεχνα και με αμεσότητα η Αιμιλία Γερουλάνου.



ΧΑΡΑ ΚΙΟΣΣΕ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 07-11-1999