Στοιχεία για τη νεότερη ελληνική αρχιτεκτονική

Η παρούσα εργασία έχει ως αντικείμενο το έργο του αρχιτέκτονα Πάτροκλου Καραντινού. Πρόκειται για μια μελέτη, η οποία επιχειρεί τη συστηματική ανάλυση του έργου και της σκέψης ενός από τους πρωταγωνιστές της ανανέωσης της νεότερης ελληνικής αρχιτεκτονικής ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 1920. Παράλληλα, διερευνά ζητήματα ευρύτερου ενδιαφέροντος, των οποίων η γνώση αφενός αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την κατανόηση της δραστηριότητας και της γενικότερης προσφοράς του Καραντινού, αφετέρου προσδιορίζει τις συντεταγμένες μιας άλλης προσέγγισης της ιστορίας της ελληνικής αρχιτεκτονικής από τις αρχές του 20ού αιώνα ώς τη δεκαετία του '70. [...]

Α. Γιακουμακάτος

ΚΡΙΤΙΚΗ



H αρχιτεκτονική τέχνη είναι συνυφασμένη με την καθημερινή ζωή και σήμερα, στις καινούργιες συνθήκες της αδυσώπητης ανταγωνιστικής ηλεκτρονικής συμβίωσης, η αρχιτεκτονική όλο και περισσότερο βυθίζεται στο life style, στη διαφήμιση και στις ψευδοπραγματικότητες. H persona TV κυριαρχεί ως πρότυπο επιτυχίας και αξιολόγησης, απορροφά ατομικές και συλλογικές συμπεριφορές και ο δημιουργός αρχιτέκτονας πιέζεται να ακολουθήσει τα παραδείγματά της.

Ο Ανδρέας Γιακουμακάτος με το βιβλίο του -το ογκώδες βιβλίο του -Στοιχεία για τη νεότερη ελληνική αρχιτεκτονική Πάτροκλος Καραντινός, από το Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης, δίνει μια θαυμάσια ευκαιρία για προσεκτική συζήτηση και για την αρχιτεκτονική και για τους αρχιτέκτονες.

Ο Πάτροκλος Καραντινός (1903-1976) ήταν ένας αρχιτέκτονας με εκτεταμένο και δημιουργικό έργο, με ισχυρή, δημιουργική παρουσία στην ελληνική αρχιτεκτονική και γενικότερα στην πνευματική ζωή του τόπου, αλλά και διεθνή απήχηση, αφού ήδη από τη δεκαετία του '30 έργα του είχαν παρουσιαστεί στη διεθνή βιβλιογραφία και το 1937 γίνεται Honorary member της RIBA (Royal Institute of British Architects) μαζί με τον A. Περέ και τον B. Γκρόπιους.

Ο Καραντινός είναι ένας χαρακτηριστικός δημιουργός του μεγάλου 20ού αιώνα. Μεγάλο μέρος όμως αυτού του αιώνα για την Ελλάδα ήταν μια φοβερή περίοδος, πυκνή η αντιδικία και πυκνές οι στερήσεις, ανώμαλη πολιτική ζωή, και πόλεμοι, Μικρασιατική εκστρατεία και καταστροφή, η μακρά περίοδος από το 1936 ως το 1974 με στερητικές συνθήκες και θεσμικούς περιορισμούς, δικτατορία Μεταξά, Κατοχή, Εμφύλιος, η δικτατορία των συνταγματαρχών (1967-1974). Ο Πάτροκλος Καραντινός μέσα σε αυτή την εποχή ενηλικιώθηκε, ονειρεύτηκε, δημιούργησε.

Οι πραγματικές συνθήκες όμως του τόπου μας και σήμερα ακόμη δεν προσδιορίζονται από τα ιστορικά μόνο χαρακτηριστικά. Ο τόπος, περιορισμένος από αιώνες οθωμανικής κυριαρχίας, γεωγραφικά μακριά από τα κέντρα ανάπτυξης της Ευρώπης, δεν υπήρξε ποτέ όπως άλλες χώρες, ακόμη και με μικρό πληθυσμό όπως η Πορτογαλία, αυτοκρατορία με αποικίες ή όπως η Ιρλανδία, που έχει γεωγραφικά συνάφειες με την Ευρώπη της εξουσίας, η γλώσσα της είναι η γλώσσα της δύναμης και επιρροής και (όχι μόνο αυτά) ο Irish πληθυσμός έχει δυναμική παρουσία στη χώρα της κυρίαρχης δύναμης. Ολα αυτά όμως δεν δίνουν «συγχωροχάρτια» και δικαιολογίες επιείκειας για τον τόπο μας. Αυτή είναι η στάση της Ιστορίας και αυτή την αυστηρή στάση τηρεί ο συγγραφέας.

Ορισμένες από τις χρονολογικές περιόδους της δημιουργικής δραστηριότητας του Καραντινού, όπως επισημαίνει ο Γιακουμακάτος, έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον και για το έργο του και για τη νεοελληνική αρχιτεκτονική.



Το διεθνές άνοιγμα



Το διάστημα από τις αρχές ως τα μέσα της δεκαετίας του '30 ήταν μια περίοδος ιδιαίτερα δημιουργική για τη νεοελληνική αρχιτεκτονική με σοβαρή παρουσία στη διεθνή σκηνή της αρχιτεκτονικής. Στην περίοδο αυτή ο Πάτροκλος Καραντινός, ο N. Μητσάκης, ο Στάμος Παπαδάκης, ο Γιάννης Δεσποτόπουλος, ο K. Παναγιωτάκης, ο Θ. Βαλεντής, ο Πολύβιος Μιχαηλίδης από την Κύπρο, ο γλύπτης Γ. Ζογγολόπουλος και λίγοι ακόμη κυριαρχούν στις πρωτοβουλίες, στις διεθνείς συναντήσεις, στην υποστήριξη της νεωτερικότητας και της ποιότητας του αρχιτεκτονικού έργου. Είναι αυτοί που στο υπουργείο Παιδείας από το 1928 με την κυβέρνηση Βενιζέλου πραγματοποιούν και αναπτύσσουν το Πρόγραμμα Σχολικών Κτιρίων, με έργα υψηλής ποιότητας και διεθνή αναγνώριση.

Το IV CIAM, το 4ο Διεθνές Συνέδριο της Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής, που γίνεται στην Ελλάδα και πάνω στο υπερωκεάνιο «Πατρίς II» το καλοκαίρι του 1933, είναι το σημείο αναφοράς αυτής της δημιουργικής περιόδου. Αυτοί οι δημιουργοί αρχιτέκτονες έχουν τις πρωτοβουλίες, ενώ αρχιτέκτονες όπως ο παλαιότερος Πικιώνης και ο σύγχρονός τους Μιχελής είχαν αποφασιστική παρουσία στη νεοελληνική αρχιτεκτονική και γενικότερα στον νεοελληνικό πολιτισμό αυτή την περίοδο. Είναι η πρώτη άνοιξη της ελληνικής αρχιτεκτονικής.

Χρειάζεται εκτεταμένη μελέτη και έρευνα η περίοδος αυτή και για τις επί μέρους δραστηριότητες και γενικότερα για τις διαδικασίες που συμβάλλουν σε μια δημιουργική εξέλιξη. Ο Δημήτρης Φιλιππίδης στη Νεοελληνική Αρχιτεκτονική του (1984), όπως γράφει και ο A. Γιακουμακάτος, έχει ήδη επισημάνει και έχει παρουσιάσει αυτή την περίοδο αναλυτικά. Σήμερα ο συγγραφέας, με καινούργια στοιχεία και με έρευνα αρχείου, κάνει μια προσεκτική τεκμηρίωση και συνθετική παρουσίαση όχι μόνο για το έργο και την παρουσία του Καραντινού αλλά και για όλη την εποχή.

Δεν ήταν βέβαια μοναχική αυτή η άνοιξη της αρχιτεκτονικής. Ο ελληνικός τόπος αρχίζει να συνέρχεται από τις κακουχίες και τα δεινά της δεκαετίας του '20, η τέχνη της γενιάς του '30 δείχνει τη δύναμη του ποιητικού λόγου της. H δημιουργική όμως δραστηριότητα της αρχιτεκτονικής διεκόπη, σταμάτησε, το 1936 με τη δικτατορία Μεταξά.

Στην περίοδο αυτή ο Καραντινός έχει συνεχή και δημιουργική δραστηριότητα με σοβαρό αρχιτεκτονικό έργο. Πρώτα από όλα σχολικά κτίρια, δεκάδες δημοτικά και άλλα σχολεία που παρουσιάζονται και στις διεθνείς αρχιτεκτονικές εκδόσεις της εποχής. Ο Ανδρέας Γιακουμακάτος δίνει γι' αυτά πολλά στοιχεία και κάνει συστηματικές ιστορικές, τυπολογικές και μορφολογικές παρατηρήσεις.



Νέες προοπτικές



Επειτα από πολλά χρόνια, μετά την άγρια δεκαετία του '40 και τις αρχές της δεκαετίας του '50, οι αρχιτέκτονες πάλι επιχειρούν να συγκροτήσουν κάποιες προοπτικές.

H έκθεση αρχιτεκτονικής της Μεσογείου το 1954, στο Ζάππειο, και αργότερα η δραστηριότητα του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων και τα Πανελλήνια Συνέδρια Αρχιτεκτονικής που αρχίζουν το 1961 είναι από τα χαρακτηριστικά μιας ανάταξης, μιας αναγέννησης της αρχιτεκτονικής, παρά τη μερική λειτουργία των δημοκρατικών θεσμών. H δεύτερη άνοιξη της αρχιτεκτονικής, και μία νεότερη γενιά αρχιτεκτόνων αναπτύσσει τις πρωτοβουλίες της.

Ο Καραντινός είναι παρών και στην περίοδο αυτή, με την ενεργητική συμμετοχή του στις μελέτες πολλών κτιρίων, όπως της Πανεπιστημιούπολης της Θεσσαλονίκης.

Το 1960 εκλέγεται καθηγητής στην καινούργια τότε Σχολή Αρχιτεκτονικής στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης. Πρώτα το 1958 ο N. Μουτσόπουλος, μετά το 1959 ο Δ. A. Φατούρος, ο Θ. Αργυρόπουλος αρχές του 1960 και αμέσως μετά ο Καραντινός. Το 1967 η χούντα διακόπτει τη δεύτερη άνοιξη της αρχιτεκτονικής. Τα Πανελλήνια Συνέδρια Αρχιτεκτονικής σταματούν, το τελευταίο ήταν το 1966. Το 1968 απολύονται δεκάδες πανεπιστημιακοί καθηγητές και ένας από αυτούς είναι και ο Πάτροκλος Καραντινός. Ο Καραντινός επανέρχεται με τη σχετική Συντακτική Πράξη του 1974, αλλά έχει ήδη υπερβεί το όριο ηλικίας.



Βίαιες ανατροπές



Οπως επισημαίνει ο Γιακουμακάτος (σελ. 155), η δικτατορία του Μεταξά διακόπτει την πρώτη περίοδο της δημιουργικής ανάπτυξης της αρχιτεκτονικής και τη δεύτερη η δικτατορία της χούντας.

Ο Καραντινός είναι πάντοτε ενεργός δημιουργός αρχιτέκτονας και μερικά από τα πιο σημαντικά έργα του είναι αυτής της εποχής. Ορισμένα μάλιστα, όπως δείχνει ο Γιακουμακάτος, διατυπώνουν και έναν ιδιαίτερο δημιουργικό αναστοχασμό, με ανασυγκροτημένες μορφές νεωτερικότητας, όπως το Γυμνάσιο της Ιθάκης (1954-1957) και το «πρωτογενές» χωρικό σύστημα του Μουσείου της Κεφαλλονιάς (1955-1956). Το Μνημείο του Ζαλόγγου με τον Γιώργο Ζογγολόπουλο (1954) και το Μνημείο των Σιδηροδρομικών (1957), για τα οποία ο Γιακουμακάτος κάνει πολύ συγκεκριμένες και διαρθρωμένες αναλύσεις, αποτελούν υποδειγματικά έργα πλαστικής και αρχιτεκτονικής ποιότητας.

Ο Ανδρέας Γιακουμακάτος παρακολουθεί τις διαδρομές του Καραντινού με συστηματικό τρόπο και πλούσια τεκμηρίωση. Οι αναλύσεις του και οι παρατηρήσεις του δείχνουν όχι μόνο πλευρές, επιρροές και δημιουργικές πρωτοβουλίες του Καραντινού αλλά και γενικότερα χαρακτηριστικά της νεωτερικής αρχιτεκτονικής με συσχετίσεις και διαπιστώσεις που στηρίζουν μια γενικότερη ιστορική μέθοδο. Χωρίς αμφιβολία ο Καραντινός του Γιακουμακάτου είναι χρήσιμος σε κάθε σχεδιαστήριο αρχιτεκτονικής, «χειροκίνητο» ή ηλεκτρονικό.



Δημήτρης A. Φατούρος (καθηγητής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 25-07-2004