Η διαμόρφωση της νεωτερικότητας

Ο τόμος περιγράφει τις ιδιαίτερες μορφές των πολιτικών, οικονομικών, κοινωνικών και πολιτιστικών δομών και σχέσεων που χαρακτήρισαν τη Νεωτερικότητα. Πιο συγκεκριμένα, αναλύονται κριτικά οι σημαντικές ιστορικές διαδικασίες, οι θεσμοί και οι ιδέες που συγκρότησαν τις σύγχρονες κοινωνίες και αποτέλεσαν εκείνο που συνηθίσαμε συμβατικά να χαρακτηρίζουμε «Δύση». Παρουσίαση πρωτότυπη, στην αποτελεσματικότητα της οποίας συμβάλλουν οι παραθέσεις αποσπασμάτων από το έργο κλασικών διανοητών της Νεωτερικότητας (Rousseau, Locke, A. Smith, Marx, Freud, Weber, Durkheim) αλλά και από το έργο σημαντικών σύγχρονων σχολιαστών (Michael Mann, E.P. Thompson, Edward Said)





Ο τόμος αυτός αποτελεί μιαν υποδειγματική εισαγωγή στις κοινωνικές επιστήμες και γράφτηκε για να χρησιμοποιηθεί ως διδακτικό εγχειρίδιο στο Ανοιχτό Πανεπιστήμιο της Μ. Βρετανίας. Οι συγγραφείς επιχειρούν να δώσουν απαντήσεις σε θεμελιώδη ερωτήματα της κοινωνικής θεωρίας: Ποιες ιστορικές διαδικασίες οδήγησαν στη διαμόρφωση των σύγχρονων βιομηχανικών κοινωνιών; Πότε, πώς και γιατί αυτές οι κοινωνίες πήραν τις μορφές και τις δομές που έχουν; Ερευνώνται έτσι σε χωριστά κεφάλαια οι τέσσερις κύριες διαδικασίες που καθορίζουν τις μείζονες μεταβολές, δηλαδή η πολιτική, η οικονομική, η κοινωνική και η πολιτισμική διαδικασία. Αναλύονται ιδιαίτερα το πνευματικό κίνημα του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού και η γέννηση της κοινωνικής επιστήμης, η εξέλιξη του σύγχρονου κράτους, η ανάπτυξη της οικονομίας, οι μεταβολές στις κοινωνικές δομές, η πολιτιστική διαμόρφωση της νεωτερικής κοινωνίας και η σύνδεση της δυτικής νεωτερικότητας με το παγκόσμιο περιβάλλον. Οι συγγραφείς αμφισβητούν την «τελεολογική» αντίληψη της Ιστορίας, η οποία ερμηνεύει τη διαμόρφωση της νεωτερικότητας σαν μια εξελικτική διαδικασία που διέπεται από αναγκαίους νόμους και οδηγεί προς ένα προκαθορισμένο και αναπόφευκτο τέλος. Αμφισβητούν επίσης τον οικονομικό αναγωγισμό, που αποδίδει την κοινωνική εξέλιξη σ' ένα κύριο αίτιο, το οικονομικό. Επεξεργάζονται ένα εναλλακτικό θεωρητικό πρότυπο και αναλύουν τη μετάβαση στη νεωτερικότητα με βάση το συνδυασμό πολλών παραγόντων και την αλληλεπίδραση πολλαπλών διαδικασιών που εκτυλίσσονται κατά τη διάρκεια μακρών περιόδων. Το πρόσωπο του Ιανού της νεωτερικότητας φωτίζεται ώστε ν' αποκαλυφθεί σε όλες του τις όψεις. Γιατί, όπως γράφει στην εισαγωγή του ο Stuart Hall, «η λογική της νεωτερικότητας αποδεικνύεται μια πολύ αντιφατική λογική, εποικοδομητική και καταστρεπτική μαζί: τα θύματά της είναι πολυάριθμα όπως και οι ευνοούμενοί της».



ΘΑΝΑΣΗΣ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 09/05/2003





ΚΡΙΤΙΚΗ



Πώς διαμορφώνεται η νεωτερικότητα ως φαινόμενο της νεότερης ιστορίας; Σε αυτό το γενικό ερώτημα επιχειρεί να απαντήσει με έναν εξίσου γενικό αλλά εξαιρετικά διαφωτιστικό τρόπο το ανά χείρας βιβλίο. Το βιβλίο αποτελεί τμήμα του διδακτικού υλικού των κοινωνικών επιστημών στο πλαίσιο της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης που παρέχει το βρετανικό Open University. Οι επιμελητές του εξάλλου αποτελούν εξέχουσες προσωπικότητες αυτού του χώρου.

Ειδικότερα ο γεννημένος στην Τζαμάικα Stuart Hall (1932), συνταξιοδοτημένος πλέον καθηγητής Κοινωνιολογίας του Open University, έχει παίξει σημαντικό ρόλο στην «πολιτιστική στροφή» που χαρακτηρίζει τις αγγλοσαξονικές ανθρωπιστικές σπουδές - και όχι μόνο αυτές - τις τρεις τελευταίες δεκαετίες. Ο Hall μελέτησε φαινόμενα όπως ο λαϊκός πολιτισμός των δυτικών μεγαλουπόλεων σε σχέση με τις αμφίδρομες επιδράσεις οι οποίες ασκούνται στον χώρο των MME αλλά και την πολιτιστική κατασκευή των φυλετικών ή των κοινωνικών στερεοτύπων. Διευθυντής του περίφημου Centre for Contemporary Cultural Studies του Πανεπιστημίου του Birmingham τη δεκαετία του 1970, μέλος της ομάδας σύνταξης του New Left Review, προσκεκλημένος ομιλητής στην πρόσφατη Documenta 5, ο Hall ανήκει σε εκείνη την ομάδα των διανοουμένων της βρετανικής Αριστεράς που την περίοδο του «θατσερισμού» έδωσε μεγάλη βαρύτητα στη μελέτη όχι μόνο των οικονομικών αλλά και των πολιτιστικών προϋποθέσεων διαμόρφωσης των κοινωνικών φαινομένων.



Μεταλλάξεις των κοινωνιών



H οπτική αυτή χαρακτηρίζει και το παρόν βιβλίο που εκδόθηκε το 1992. H εξέταση των συνθηκών συγκρότησης ορισμένων ιστορικών «μορφωμάτων» (όπως το κράτος-έθνος, η πολιτική οικονομία, οι κοινωνικές τάξεις της βιομηχανικής εποχής) δεν εδράζεται μόνο στις αλλαγές που επέφερε η εκβιομηχάνιση του 19ου αιώνα (κορυφαίο σημείο εστίασης των παραδοσιακών κοινωνιολογικών αναλύσεων) αλλά συσχετίζεται και με τις βαθιές μεταλλάξεις των ευρωπαϊκών κοινωνιών, ορατών ήδη ακόμη και πριν από τον 18ο αιώνα. Εδώ η έννοια του πολιτισμού παίζει κεντρικό ρόλο όχι ως «παράγωγο» μιας σειράς υλικών προϋποθέσεων αλλά ως «αυτόνομος» παράγων συγκρότησης της δυτικοευρωπαϊκής συνείδησης και της εικόνας που οι Ευρωπαίοι διαμορφώνουν για τους μη ευρωπαϊκούς λαούς. Αυτή η θεωρητική μετατόπιση τοποθετεί το βιβλίο που επιμελήθηκαν οι Hall και Gieben στην κατεύθυνση των «πολιτιστικών σπουδών». Πρόκειται για ένα πολυσυλλεκτικό εγχειρίδιο που με τον παιδαγωγικό του χαρακτήρα, την ευρύτητα της οπτικής του και τη συστηματική προσέγγιση της ύλης του εμπλουτίζει την εισαγωγική βιβλιογραφία που απευθύνεται σε πρωτοετείς φοιτητές.



Λογικό αδιέξοδο



Σχετικά τώρα με την ελληνική έκδοση, πρέπει κατ' αρχήν να επισημανθεί κάτι που αφορά την απόδοση του όρου «modern». Δεν πρόκειται για τεχνικό ζήτημα αλλά για ζήτημα ουσίας. Είναι αλήθεια πως η ελληνική μεταφραστική πρακτική απέχει πολύ από το να επιδεικνύει ως προς αυτό το σημείο ενιαία στάση. Μια τέτοια αδυναμία αναμφίβολα πηγάζει από την πλημμελή μελέτη στη χώρα μας των φαινομένων της νεότερης ευρωπαϊκής ιστορίας. Στη συγκεκριμένη περίπτωση η αδυναμία αυτή γίνεται εμφανής από τη στιγμή που τις περισσότερες φορές ο όρος «modern» αποδίδεται στα ελληνικά με τη λέξη «σύγχρονος». Μια τέτοια απόδοση είναι επιτρεπτή μόνο κατ' εξαίρεση, όταν τα συμφραζόμενα δείχνουν πως και στο πρωτότυπο ο όρος «modern» χρησιμοποιείται ελαστικά παραπέμποντας όχι μόνο στη νεότερη αλλά και στη σύγχρονη εποχή. Ωστόσο όταν στην εισαγωγή του πρωτοτύπου επιδιώκεται ο ορισμός της έννοιας «modern» σε σχέση με τον τρόπο που χρησιμοποιείται στο βιβλίο, είναι σαφές πως περιγράφονται φαινόμενα τα οποία σχετίζονται με τη νεότερη και όχι με τη σύγχρονη ιστορία. Για παράδειγμα, η διαμόρφωση του εθνικού κράτους δεν μπορεί να εκλαμβάνεται ως χαρακτηριστικό του σύγχρονου κόσμου όπου μια τέτοια έννοια βρίσκεται ήδη στη φάση της αποσύνθεσής της. Ούτε μπορεί ο Διαφωτισμός να θεωρείται σύγχρονη (εντός ή εκτός εισαγωγικών) ιστορική περίοδος. Αυτή η αντιφατική χρήση των λέξεων νεότερος (και των παραγώγων του) και σύγχρονος είναι πρόδηλη σε πάρα πολλές περιπτώσεις. Για παράδειγμα, ο αναγνώστης οδηγείται σε λογικό αδιέξοδο όταν διαβάζει ότι ο όρος «σύγχρονος» χαρακτηρίζει και τον τίτλο του βιβλίου (όπου φυσικά ο όρος απουσιάζει παντελώς). Μια τέτοια αντίφαση δεν υπάρχει βεβαίως στο πρωτότυπο. Επίσης ορισμένες φράσεις, όπως «η παραγωγή είναι εντάσεως εργασίας», «διαλογική ιστορία», «επέκταση των καλλιεργημένων γούστων», «πολύ θεμελιώδης», σίγουρα μπορούν να αποδοθούν ορθότερα.



Κενά και παραλείψεις



Ωστόσο, αν εξαιρεθούν παρόμοια ατοπήματα σε ένα βιβλίο περίπου 500 σελίδων, μπορεί κανείς να πει πως οι μεταφραστές (των οποίων τα ονόματα ανιχνεύονται με δυσκολία, απαράδεκτα στριμωγμένα, σε κάποιο αριστερό εσώφυλλο) παραδίδουν μια μετάφραση άνιση μεν αλλά συχνότατα ρέουσα. Στα θετικά της ελληνικής έκδοσης πρέπει επίσης να επισημανθεί και η παράθεση των ελληνικών μεταφράσεων των τίτλων της βιβλιογραφίας. H παρουσία ενός ειδικού επιμελητή (παρ' ότι υπάρχει μια υποσημείωση επιμελητή, πουθενά δεν αναφέρεται κάποιο όνομα), ο οποίος θα ενοποιούσε την ιστορική κυρίως ορολογία, θα βελτίωνε σημαντικά το αποτέλεσμα. Παραδόξως, επιπλέον, πουθενά δεν αναφέρονται ο τίτλος και τα λοιπά στοιχεία του πρωτοτύπου, δεν διευκρινίζεται σαφώς ότι οι Hall και Gieben είναι επιμελητές και όχι αποκλειστικοί συγγραφείς του βιβλίου, ενώ όπου το πρωτότυπο μνημονεύει το γεγονός πως η παρούσα σειρά του Open University αποτελείται από τέσσερα βιβλία, η ελληνική μετάφραση τα μειώνει μονίμως σε δύο. Αν ο συγκεκριμένος εκδοτικός οίκος προτίθεται να εκδώσει μόνο τα δύο από τα τέσσερα βιβλία της σειράς (ήδη κυκλοφόρησε από τις ίδιες εκδόσεις ένας ακόμη τόμος με τίτλο H νεωτερικότητα σήμερα), δεν υπάρχει λόγος να παραποιείται και η πραγματικότητα. Τέλος, είναι μάλλον υπερβολή στον λογότυπο της σειράς να διευκρινίζεται πως οι κοινωνικές επιστήμες αποκαλούνται στα αγγλικά social sciences όταν στην ιστοσελίδα του εκδοτικού οίκου, στην περιγραφή της ίδιας σειράς, οι επί μέρους κλάδοι αυτού του γνωστικού πεδίου αναφέρονται στα ελληνικά ως «επιστημονικές πειθαρχίες (προφανώς έτσι αποδίδεται εδώ ο όρος Disciplines) των κοινωνικών επιστημών».

Ολες αυτές οι επισημάνσεις οδηγούν σε μια καταληκτήρια παρατήρηση: αν οι ελληνικοί εκδοτικοί οργανισμοί, οι οποίοι παρουσιάζουν ανά έτος έναν μεγάλο αριθμό νέων τίτλων, φρόντιζαν περισσότερο για την άρτια επιμέλεια των εκδόσεών τους, το βιβλίο στην Ελλάδα θα αναβαθμιζόταν πραγματικά όχι με όρους ποσότητας αλλά με όρους ποιότητας (πράγμα που θεωρητικά πρέπει να αποτελεί και το ζητούμενο).



Νίκος Δασκαλοθανάσης (διδάκτωρ Ιστορίας της Τέχνης)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 21-09-2003