Ο Μηδενισμός πριν από τον Νίτσε

Σ' αυτό το ρηξικέλευθο έργο, ο Michael Gillespie υποστηρίζει ότι ο Νίτσε παρανόησε τον μηδενισμό και ότι η δική του παρανόηση αποπροσανατόλισε σχεδόν το σύνολο των μεταγενέστερων στοχαστών που ασχολήθηκαν με το θέμα.
Αναπλάθοντας τις πνευματικές καταβολές του μηδενισμού πριν πάρει την τελική του μορφή από τον Νίτσε, ο Gillespie εστιάζει την προσοχή του σε αποφαστιστικές καμπές της εξέλιξης του μηδενισμού, από τον Όκκαμ και τη νομιναλιστική επανάσταση μέχρι τον Καρτέσιο, τον Φίχτε, τους Γερμανούς Ρομαντικούς, τους Ρώσους μηδενιστές και τον ίδιο τον Νίτσε. Η ανάλυσή του αποδεικνύει ότι ο μηδενισμός δεν είναι το αποτέλεσμα του θανάτου του Θεού, όπως πίστευε ο Νίτσε, αλλά η συνέπεια μιας νέας ιδέας για τον Θεό, ένα Θεό της βούλησης, ο οποίος αντιστρέφει όλα τα αιώνια κριτήρια για την αλήθεια και τη δικαιοσύνη. Για να κατανοήσει κανείς τον μηδενισμό, θα πρέπει να κατανοήσει πως αυτή η ιδέα του Θεού δημιούργησε μια νέα αντίληψη για τον άνθρωπο και τη φύση, που θέτει τη βούληση στη θέση του Λόγου και την ελευθερία στη θέση της αναγκαιότητας και της τάξης.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Στα χέρια μας κρατάμε ένα βιβλίο - έκπληξη, ένα έργο που με αφορμή τον αμφίσημο τρόπο πρόσληψης της έννοιας του μηδενισμού μάς αναγκάζει να βουτήξουμε στα βαθιά νερά της νεωτερικότητας και του φιλοσοφικού της είναι. Ο συγγραφέας με όχημα την παρακολούθηση της εξέλιξης των φιλοσοφικών ιδεών που συνθέτουν τη γενεαλογία του μηδενισμού (ιδιαίτερα πριν από την αποκρυστάλλωσή του ως κεντρικής έννοιας στο σύστημα ερμηνείας του Νίτσε), επιδιώκει να αποδείξει πως όχι μόνον ο μηδενισμός δεν είναι μια έννοια αντίπαλος της νεωτερικότητας, αλλά αντιθέτως η εξέλιξή της αποτελεί στοιχείο εκ των ων ουκ άνευ στην πορεία συγκρότησης του φιλοσοφικού γίγνεσθαι της νεωτερικότητας.

Ο Μάικλ Γκιλέσπι είναι καθηγητής Πολιτικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο Duke στις ΗΠΑ. Τα ενδιαφέροντά του εστιάζονται σε θέματα που άπτονται της κριτικής φιλοσοφίας, της συνταγματικής ιστορίας και της ιστορίας των θρησκευτικών ιδεών. Εκτός από το παρόν σύγγραμμά του, άλλα έργα του είναι το «Χέγκελ, Χάιντεγκερ και τα θεμέλια της Ιστορίας», ενώ είναι επιμελητής από κοινού με την Τρέισι Στρονγκ του βιβλίου «Οι νέοι ορίζοντες του Νίτσε».

Στο παρουσιαζόμενο σύγγραμμα, ο Γκιλέσπι εφοδιασμένος με φαρμακερά βέλη-προκλήσεις, έρχεται να συναντήσει τον ανυποψίαστο αναγνώστη του για να τον προσκαλέσει σε ένα επικίνδυνο κυνήγι στο βαθύσκιωτο δάσος των ιδεών. Μεταξύ των πολλών βελών του τρία είναι τα πιο φαρμακερά. Το πρώτο αφορά την καινοτόμο θέση του να αναζητήσει τις απαρχές της νεωτερικότητας στον σκοτεινό νομιναλιστικό Θεό, εκεί όπου άλλοι αναζητούν το σκοτεινό Μεσαίωνα. Το δεύτερο αφορά τη θέση του πως ο μηδενισμός όχι μόνο ακολουθεί παράλληλη πορεία με την ίδια τη νεωτερικότητα, αλλά αποτελεί συστατικό της στοιχείο και το τρίτο πως ο νιτσεϊκός μηδενισμός παρ' όλο που καταφάσκει στην αδυναμία του Λόγου να ενισχύσει τον άνθρωπο, δεν αποτελεί μια συνταγή απογοήτευσης και απαισιοδοξίας, αλλά αντιθέτως αποτελεί μια πρόκληση αισιοδοξίας και κατάφασης προς τη ζωή.



Ο μηδενισμός της κυρίαρχης ανθρώπινης βούλησης



Ας παρακολουθήσουμε την πορεία του πρώτου βέλους. Ο συγγραφέας υποστηρίζει πως από τη νομιναλιστική ιδέα ενός πανίσχυρου Θεού πηγάζει η έννοια μιας απόλυτης βούλησης, πάνω στην οποία στηρίχτηκε το καρτεσιανό πρόταγμα για την κυριαρχία του ανθρώπου. Στον νομιναλισμό και στη σύγκρουση του με τον ορθολογικό Θεό των καθολικών εννοιών του σχολαστικισμού ανακαλύπτει τις αρχές της ατομικότητας και τις βάσεις του εμπειρισμού. Σύμφωνα με τον νομιναλισμό εφόσον ο Θεός δεν μπορεί να δημιουργεί καθολικές έννοιες χωρίς να αντιφάσκει με τον εαυτό του, είναι υποχρεωμένος από τη φύση του να δημιουργεί μεμονωμένα πράγματα. Από τη στιγμή που για τη θεϊκή παντοδυναμία όλα τα πράγματα είναι απολύτως ατομικά, ανοίγει ο δρόμος για τον απόλυτο ατομικισμό του καρτεσιανού cogito. Αν ο νομιναλιστής Οκαμ στην έννοια της θεϊκής παντοδυναμίας διακρίνει την αδυναμία των ανθρώπων να είναι βέβαιοι για τις γνώσεις τους, ο δυϊστής Ντεκάρτ ξεκινά από την ιδέα αυτού του παντοδύναμου Θεού, που μπορεί να ξεγελά τους ανθρώπους, για να θεμελιώσει τον προμαχώνα του Λόγου. Το cogito του Ντεκάρτ εγγυάται τη βεβαιότητα της ανθρώπινης γνώσης και την ηγεμονία της ελεύθερης βούλησης, συνεπώς είναι το ανάχωμα κατά της θεϊκής παντοδυναμίας.

Η αντινομία της σχέσης φυσικής αναγκαιότητας και ελεύθερης βούλησης αποτελεί κατά τον Καντ το θεμελιώδες φιλοσοφικό πρόβλημα. Ο Φίχτε κρίνει ανεπαρκή τη λύση που δίνει ο Καντ, όταν στον φαινομενικό κόσμο ή τον καθαρό Λόγο και στον ηθικό νόμο ή τον πρακτικό Λόγο αναγνωρίζει την αυτοτέλεια δύο ισότιμων σφαιρών του Λόγου. Ταυτόχρονα κρίνει ανεπαρκή και τη λύση που δίνει ο Χέγκελ, ο οποίος μέσα από την απόλυτη άρνηση συμφιλιώνει τη φύση με την ελευθερία.

Ο Φίχτε θέλει να σπάσει τις αλυσίδες που ο Καντ θέτει στο πράγμα αυτό καθεαυτό και τη στρεψοδικία της χεγκελιανής άρνησης. Γι' αυτόν το λόγο διαχωρίζει το απόλυτο εγώ, ως αρχέγονη αρχή του υποκειμενισμού, από το εμπειρικό εγώ των ατομικών υπάρξεων. Ενώ το εμπειρικό εγώ περιορίζεται από το μη εγώ του αντικειμενικού κόσμου, το απόλυτο εγώ παραμένει ελεύθερο από κάθε περιορισμό. Ο Φίχτε αποτελεί το δεύτερο βέλος, που η πορεία του μας οδηγεί κατευθείαν στον μηδενισμό. Αυτός ο μηδενισμός ξεκινά από τη στιγμή που ο Φίχτε απορρίπτει την αντίληψη του Διαφωτισμού για τον Λόγο χάριν ενός απόλυτου υποκειμενισμού.

Οι Γερμανοί ρομαντικοί και η ρωσική επαναστατική εκδοχή του μηδενισμού (Τσερνισέφσκι, Τουργκένιεφ, Πισάρεφ) μετασχημάτισαν το φιχτιανό απόλυτο εγώ σε απόλυτη ανθρώπινη βούληση. Οι Ρώσοι μηδενιστές ήσαν πεπεισμένοι για την τελική παντοδυναμία της ανθρώπινης βούλησης.



Ο μηδενισμός του ταπεινωμένου ανθρώπου



Ο Σοπενχάουερ βλέπει πως η απαίτηση αυτής της παντοδυναμίας να παραγάγει τον κόσμο από το υποκείμενο γεννά νέα προβλήματα. Γι' αυτόν η βούληση είναι η ορθή κατανόηση του πράγματος αυτού καθεαυτό και η απαρχή της αμετάβλητης αναγκαιότητας. Οι άνθρωποι ακολουθούν τη βούληση όπως αυτή εκδηλώνεται με δαιμονιακό τρόπο στη φαινομενική σφαίρα. Επειδή όμως αυτή η δαιμονιακή βούληση για ζωή εκδηλώνεται σε ατομικά πράγματα, αποτελεί πηγή αποξένωσης και δυστυχίας. Διέξοδος από αυτή την κατάσταση δεν υπάρχει παρά μόνο στη φυγή προς την τέχνη ή στην παραίτηση. Τον πρώτο δρόμο ακολουθεί ο καλλιτέχνης και τον δεύτερο ο άγιος. Η πλειοψηφία δεν έχει άλλη διέξοδο από το να σέρνει το σταυρό της δικής της τραγωδίας.

Το τρίτο βέλος του Γκιλέσπι είναι ο νέος τρόπος που προτείνει να κατανοήσουμε την αντίληψη του Νίτσε για τον μηδενισμό. Ενώ οι περισσότεροι μελετητές βλέπουν στον Νίτσε την αποκορύφωση του μηδενισμού, ο Γκιλέσπι διαβλέπει μια αντιστροφή της έννοιας. Ο συγγραφέας υποστηρίζει πως στην αρχική μορφή του ο μηδενισμός είναι η κατάφαση σε μια απόλυτα δυνατή ανθρώπινη βούληση που καθιστά περιττό τον Θεό και τη φυσική αιτιότητα. Ο άνθρωπος δεν έχει την ανάγκη του Θεού για να κυριαρχήσει, έστω και αν αυτή η κυριαρχία του, στην κατά Σοπενχάουερ εκδοχή της, είναι η πηγή της δυστυχίας του. Αντιθέτως, για τον Νίτσε ο μηδενισμός είναι αποτέλεσμα της αδυναμίας και της δημοκρατικής ταπείνωσης του ανθρώπου. Ο άνθρωπος δηλώνει την αδυναμία του να στηρίξει τον Θεό, πράγμα που οδηγεί στον θάνατό του Θεού και σε έναν κόσμο που όλα επιτρέπονται.

Ο Νίτσε, αντί της αδύναμης και εχθρικής βούλησης για ζωή του Σοπενχάουερ, προτείνει τη βούληση για δύναμη που όχι μόνο δεν είναι εχθρική προς τον άνθρωπο, αλλά τον εξευγενίζει. Προσπαθεί έτσι να αναδείξει εκείνο το ον που λέει ναι στη ζωή, παρά την τραγικότητά της. Ο Λόγος και η φιλελεύθερη δημοκρατία δεν μπορούν να εκπροσωπήσουν αυτή τη δύναμη και να άρουν τις αντιφάσεις του τραγικού. Η βούληση για δύναμη είναι το μέσο για την αντιμετώπιση της τρομακτικής αλήθειας πως ο κόσμος είναι χαοτικός και άνευ νοήματος. Ο Διόνυσος είναι ο Θεός αυτής της βούλησης.

Ο Νίτσε αντιστρέφοντας τη σοπενχαουερική έννοια της βούλησης από παραίτηση σε απόλυτη κατάφαση κάνει έναν πλήρη κύκλο και συναντά τον Φίχτε, του οποίου η βούληση του απόλυτου εγώ εξέφραζε την ανασυγκρότηση της χαμένης ενότητας της εμπειρικής βούλησης και του μη εγώ. Βεβαίως στον Νίτσε αυτή η αντιστροφή αφενός δεν έχει, όπως στον Φίχτε, τελεολογικό χαρακτήρα και αφετέρου αποτελεί μια επιστροφή στον ανορθολογικό και παντοδύναμο νομιναλιστικό Θεό, τη θέση του οποίου έχει καταλάβει ο Διόνυσος.

Τα τρία προαναφερθέντα βέλη γεννούν πολλούς προβληματισμούς, απορίες και αντιφάσεις, αλλά ταυτοχρόνως προκαλούν την ανθρώπινη σκέψη και φαντασία. Γι' αυτόν το λόγο δεν θέλουμε να κρύψουμε τον ενθουσιασμό μας από την ανάγνωση αυτού του συγγράμματος. Θεωρούμε περιττό να συστήσουμε την ανάγνωση αυτού του βιβλίου. Κάθε σύσταση μπορεί να εκληφθεί ως τυπική ολοκλήρωση μιας τυπικής διαδικασίας ή ως στοιχείο υποταγής του βιβλιοκριτικού στις δουλείες του αντικειμενικού κόσμου. Στην περίπτωση μας όμως θα θέλαμε ειλικρινά να δηλώσουμε πως η σύσταση αυτή είναι απόρροια μιας αίσθησης που αποκομίσαμε διαβάζοντας αυτό το έργο, για την ένωση του διονυσιακού με το απολλώνιο, για τη συνάντηση του καλλιτέχνη με τον φιλόσοφο και της σκέψης με το έργο τέχνης.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 12/11/2004