Μητριάς εγκώμιο

Το «Μητριάς εγκώμιο» είναι ένα ερωτικό χρονικό: η ιστορία ενός αγοριού που ερωτεύεται την μητριά του. Στο κέντρο της πλοκής υπάρχει ένα τρίγωνο: η αισθησιακή δόνια Λουκρητία -η μητριά-, ο δον Ριγομπέρτο -ο εκκεντρικός σύζυγος- και ο γιός του, ο μικρός Φοντσίτο.
Με τη γνώση του σχολαστικού παρατηρητή και με τη χάρη του εμπνευσμένου αφηγητή, ο Μάριο Βάργκας Γιόσα μας προτρέπει να αφεθούμε σ' έναν ιστό διαστροφής που σιγά σιγά περιβάλλει και σκιάζει τη φαινομενική αρμονία των τριών προσώπων της ιστορίας.
Ο στοχασμός πάνω στην ευτυχία, στα σκοτεινά κίνητρα και στα παράδοξα μυστικά της διφορούμενης αθωότητας, που κρύβεται σε κάθε σελίδα του βιβλίου, είναι το θέμα αυτού του αφηγήματος, που ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις της ερωτικής λογοτεχνίας δίχως να υστερεί σε ποιητικότητα.


Η πρόσφατη έκδοση του μυθιστορήματος του Περουβιανού Μάριο Βάργας Γιόσα Μητριάς εγκώμιο αποτελεί πρόκληση για τον έλληνα αναγνώστη για δύο λόγους. Ο πρώτος αφορά το ίδιο το μυθιστόρημα, ερωτικό στο έπακρο ­αιρετικά ερωτικό­, που ξεφεύγει από την καθιερωμένη γραφή ενός κατ' εξοχήν πολιτικού συγγραφέα, ο οποίος συγκαταλέγεται στους τέσσερις μεγάλους της λατινοαμερικανικής λογοτεχνίας ­όλους μαρξιστές στο ξεκίνημά τους­, εκείνους που δημιούργησαν την έκρηξη στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, το περίφημο «boom» (οι άλλοι είναι ο Αργεντινός Χούλιο Κορτάσαρ, ο Μεξικανός Κάρλος Φουέντες και ο Κολομβιανός Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες). Ο δεύτερος λόγος συνδέεται με την καινούργια μετάφραση. Στην παρούσα έκδοση τη μετάφραση έκανε η Χριστίνα Θεοδωροπούλου, ενώ στην παλαιότερη, εκείνη της Ωκεανίδας πριν από 10 ακριβώς χρόνια, το 1991, υπεύθυνη ήταν η Κλαίτη Μπαράχας. Δεν είναι εύκολο να ερμηνευθεί η εκδοτική ενέργεια του οίκου Πατάκη τη στιγμή που υπάρχουν αμετάφραστα στην ελληνική γλώσσα αρκετά έργα του συγγραφέα. Εν πάση περιπτώσει είναι ευκαιρία να συγκρίνει κανείς τις δύο μεταφραστικές προσπάθειες και να εξαγάγει τα συμπεράσματά του, τα οποία τελικά δεν μπορεί με κανέναν τρόπο να είναι αρνητικά, με δεδομένη τη δεινότητα των δύο κυριών. Κατά κάποιο τρόπο για τον αναγνώστη αποτελεί ένα ευχάριστο παιχνίδι ­έστω και επίπονο­ η σύγκριση των δύο μεταφράσεων, οι οποίες είναι εξαιρετικές και ουσιαστικά δεν παρουσιάζουν διαφορές, εκτός ίσως από μερικές σπάνιες περιπτώσεις απόδοσης ορισμένων λέξεων που χρωματίζουν τα νοήματα. Για παράδειγμα, η κυρία Θεοδωροπούλου γράφει «τον ανησυχούσε», «παλιοί φόβοι», «εξανεμίζονται», «Ιησού», «χρυσές», «αγόρι», «μπούστο», «πλημμύριζε», «σκανταλιάρικα», «διαυγές», «λάμψη», «ήβη», «ηδονή», «βόγκηξε», ενώ αντίστοιχα η κυρία Μπαράχας γράφει «τον αναστάτωνε», «αρχικοί φόβοι», «εξατμίζονται», «Χριστού», «χρυσαφένιες», «παιδί», «στήθος», «ξεχείλισε», «τολμηρά», «καθάριο», «ανταύγεια», «εφηβαίο», «απόλαυση», «μούγκρισε». Ερμηνευτικές απορίες εγείρονται σπάνια, όπως στην περίπτωση της σελίδας 16 (Θεοδωροπούλου): το «Ένας εκ γενετής άγγελος», αντίστοιχα, στη σελίδα 14 του άλλου βιβλίου (Μπαράχας) γίνεται «Σαν άγγελος της Γέννησης».


Στο προκείμενο τώρα. Θέμα του μυθιστορήματος είναι η ιστορία της σαραντάρας Λουκρητίας (της Λουκρέσια, κατά την κυρία Μπαράχας), η οποία υποκύπτει στη διαβολική γοητεία και στην επιμονή του 8χρονου προγονού της, του Αλφονσίτο, και κάνει έρωτα μαζί του, αναστατώνοντας τόσο τη σχέση με τον σύζυγό της, τον στοργικό Ριγομπέρτο, όσο και ολόκληρη τη ζωή της. Κάποτε ο σκανδαλιάρης πιτσιρίκος καταγράφει τις εμπειρίες του σε ένα τετράδιο και αυτό γίνεται αφορμή για αντιπαραθέσεις και συγκρούσεις μέσα στην οικογένεια.


Κανένας από τους προαναφερθέντες λατινοαμερικανούς συγγραφείς δεν έχει ασχοληθεί με παρόμοιες ανορθόδοξες σεξουαλικές σχέσεις, μολονότι όλοι πραγματεύονται τον έρωτα σε όλες του τις εκφάνσεις, ορισμένοι μάλιστα χρησιμοποιώντας τολμηρές εκφράσεις (όπως ο Φουέντες στον Θάνατο του Αρτέμιο Κρους που κυκλοφορεί από την Αγρα). Ο Γιόσα για να γράψει το Μητριάς εγκώμιο άφησε προς στιγμή στην άκρη τους προβληματισμούς του για την πολιτική κατάσταση στη Λατινική Αμερική και στην πατρίδα του, το Περού, την επικριτική του στάση έναντι των στρατιωτικών καθεστώτων, τα οποία σήμερα έχουν αντικατασταθεί από φιλελεύθερες ­ελεγχόμενες ωστόσο από τον στρατό­ δημοκρατίες, την πολεμική του κατά του θρησκευτικού φανατισμού και άλλα επονείδιστα φαινόμενα της περιοχής. Θέλησε να γράψει ένα ερωτογράφημα, που βέβαια δεν είναι πορνό ούτε θυμίζει σε τίποτε τον Μεγάλο Ανατολικό του δικού μας Ανδρέα Εμπειρίκου, αλλά είναι επηρεασμένο από τους γάλλους δασκάλους του είδους, τον Ζορζ Μπατάιγ, τον Πιερ Κλοσόφσκι, τον Γκιγιόμ Απολινέρ ­ο μικρός ήρωας διαβάζει τους 23 τόμους της συλλογής Οι δάσκαλοι του έρωτα με επιμέλεια και εισαγωγή του τελευταίου­, οι οποίοι αποτελούσαν πάντοτε το αντικείμενο του θαυμασμού του.


Ο πρώην αριστερός διανοούμενος που το 1990 κατέβηκε με πρόγραμμα ανάλογο της Μάργκαρετ Θάτσερ ως υποψήφιος πρόεδρος του Περού, αντίπαλος του Αλμπέρτο Φουχιμόρι ­από τον οποίο ηττήθηκε πανηγυρικά­, έχει εκτός των άλλων και γαλλική παιδεία καθώς έχει ζήσει στο Παρίσι, ενώ στις πολυάριθμες μελέτες του συμπεριλαμβάνεται και μία για τον Φλομπέρ. Στο παρόν μυθιστόρημα μελετά την ουσία της ευτυχίας που πηγάζει από την ικανοποιητική σεξουαλική ζωή και ταυτόχρονα εξετάζει τη φθοροποιό δύναμη της αθωότητας, η οποία στο πρόσωπο του παιδιού παίρνει οικουμενικές διαστάσεις. Διότι ναι μεν η ιστορία διαδραματίζεται στη Λίμα, σε ένα αστικό σπίτι και ενώ γύρω πληθαίνουν οι φτωχοί και οι καταπιεσμένοι ­κάτι που μένει μακριά από τον αναγνώστη, προφανώς για να μη χαλάσει το ειδυλλιακό κλίμα του ερωτισμού που δημιουργεί ο συγγραφέας­, αλλά θα μπορούσε να συμβεί σε οποιαδήποτε μεγάλη πόλη του κόσμου, ιδιαίτερα της Ευρώπης ή της Αμερικής.


Το βιβλίο, το οποίο περιέχει 14 κεφάλαια και έναν επίλογο, κοσμείται από έξι έργα της ευρωπαϊκής ζωγραφικής (είναι ασπρόμαυρα, ενώ στην έκδοση της Ωκεανίδας έγχρωμα) που φέρουν τη σφραγίδα των Γιάκομπ Γιορντάενς, Φρανσουά Μπουσέ, Τιτσιάνο, Φράνσις Μπέικον, Φερνάντο ντε Σίσλο, Φρα Αντζέλικο. Το κεφάλαιο υπ' αριθμόν δύο με τον τίτλο Ο Κανδαύλης, βασιλιάς της Λυδίας είναι διασκευή της ιστορίας που αφηγείται ο Ηρόδοτος για τον βασιλιά που θέλησε να δείξει γυμνή τη σύζυγό του Λουκρητία στον σωματοφύλακά του Γύγη, με τις γνωστές συνέπειες (εδώ το ζευγάρι κάνει έρωτα και ο άντρας παρακολουθεί). Η Λουκρητία, η ηρωίδα του μυθιστορήματος, που πέφτει θύμα του διαβολικού παιδιού, παραπέμπει μεν στην ηρωίδα του Ηροδότου, αλλά κατά κάποιον τρόπο συμβολίζει τη γυναίκα-θύμα και όχι τη γυναίκα που εκδικείται. Οπωσδήποτε ο αναγνώστης θα χαρεί το συγγραφικό παιχνίδι του Γιόσα, ο οποίος όχι μόνο γνωρίζει άριστα το αντικείμενό του και το χειρίζεται με δεινότητα, αλλά στο τέλος μας επιφυλάσσει και μια σπουδαία ανατροπή.

Φίλιππος Φιλίππου, «ΤΟ ΒΗΜΑ», 20-05-2001