Ο παράδεισος στην άλλη γωνία

Τι είναι ο Παράδεισος, πέρα από αυτό που λένε οι διάφορες θρησκείες; Μήπως η οικοδόμηση μιας άλλης κοινωνίας, πιο δίκαιης και ελεύθερης; ή, μήπως, η επιστροφή σε έναν κόσμο που δεν έχει ακόμα διαφθαρεί από τον δυτικό πολιτισμό; Σε αυτό το μυθιστόρημα, ο Μάριο Βάργκας Λιόσα αφηγείται τα τελευταία επεισόδια της ζωής δύο ανθρώπων. Πρώτα, του ζωγράφου Πολ Γκογκέν, που εγκαταλείπει μια πλούσια και επιτυχημένη ζωή στη Γαλλία για να δραπετεύσει στην Πολυνησία, αναζητώντας το όνειρο ενός κόσμου έξω από συμβάσεις, μακριά από το συντηρητισμό της Ευρώπης. Κατόπιν, της Φλόρα Τριστάν, μιας από τις πρώτες γυναίκες που αγωνίστηκαν για τα δικαιώματα των γυναικών και των εργατών, σε μια Γαλλία ακόμα ανέτοιμη να δεχτεί τη φωνή της. Η Φλόρα Τριστάν είναι η γιαγιά του Πολ Γκογκέν. Τι άλλο κοινό, όμως, είχαν αυτοί οι δύο άνθρωποι; Πόσο η "τρέλα" του ενός ακουμπούσε την "τρέλα" της άλλης; Σε αυτό το γοητευτικό ταξίδι μας παρασύρει ο Παράδεισος, μέσα από μια διαρκή περιπλάνηση σε τόπους (Γαλλία, Περού, Ταϊτή, Μαρκήσιοι Νήσοι), χρόνους, γεγονότα και πρόσωπα.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Λιόσα, το έχουμε ξαναγράψει, ανήκει στη λόγια πλευρά αυτού του εκρηκτικού φαινομένου που ονομάζεται λατινοαμερικανικό μυθιστόρημα, το οποίο εδώ και τέσσερις - πέντε δεκαετίες παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο στην παγκόσμια λογοτεχνική σκηνή. Αν ο Μάρκες συνθέτει τα μυθιστορήματά του με πρώτη ύλη το εντόπιο μυθολογικό στοιχείο, ο Λιόσα, χωρίς να το παραγνωρίζει, όχι μόνο στηρίζεται στα επιτεύγματα της ευρωπαϊκής γραμματείας, αλλά και αντλεί από διαφορετικούς χώρους του καθόλου ευρωπαϊκού πολιτισμού, ιδίως δε από τη ζωγραφική. Επιπλέον, καθώς είναι και ένα γνήσιο πολιτικό ζώο, δεν παραλείπει να χρωματίζει πολιτικά όλα σχεδόν τα κείμενά του. Ετσι, δεν εκπλήσσει καθόλου το γεγονός ότι στο τελευταίο του βιβλίο είναι εμφαντικά παρούσες τόσο η πολιτική, διά της Φλόρα Τριστάν, όσο και η ζωγραφική, διά του Πολ Γκογκέν.

Ο «Παράδεισος» είναι, κατά παράβαση των συνηθειών του συγγραφέα του, ένα σχετικά απλό στην κατασκευή του μυθιστόρημα. Συντίθεται από δύο απολύτως ισότιμες, παράλληλες δομές, οι οποίες αναπτύσσονται τελείως ξεχωριστά, χωρίς καμία διαπίδυση μεταξύ τους. Η μία ξετυλίγει τη ζωή και το έργο της Φλόρα Τριστάν, γιαγιάς του Γκογκέν, μαχητικής φεμινίστριας και κοινωνικής αγωνίστριας στη Γαλλία των μέσων του 19ου αιώνα, και η άλλη τη ζωή -από ένα σημείο και μετά- και τον τρόπο με τον οποίο παρήγαγε το έργο του ο Γκογκέν, κυρίως στην Ταϊτή αλλά και στη μητροπολιτική Γαλλία. Οι δύο αυτές απολύτως διακριτές δομές αναπτύσσονται σε διαδοχικώς εναλλασσόμενα κεφάλαια, με αυστηρή σειρά στη διάταξή τους. Το κάθε κεφάλαιο υπερτιτλίζεται απαραιτήτως με έναν χρονικό δείκτη, χωρίς όμως να υπάρχει μια άτεγκτη χρονική συνέπεια ανάμεσα στο δείκτη αυτόν και τα τεκταινόμενα εντός του κεφαλαίου.

Ο Γκογκέν του Λιόσα είναι ένας πειστικός Γκογκέν. Ολη η τρέλα, η σύγκρουση με την πραγματικότητα, οι ιδέες μεγαλείου, η εμμανής αναζήτηση νέων ζωγραφικών τρόπων που χαρακτήριζαν το διάσημο Γάλλο ζωγράφο αναδιατυπώνονται πειστικά από τον Περουβιανό συγγραφέα. Ο πόθος του για τις πολύ νέες γυναίκες, η απαρέσκειά του για τις πολιτισμικές συμβάσεις της Δύσης, η καταβύθισή του στον κόσμο των ναρκωτικών και του αλκοόλ αποτελούν την αιχμή του δόρατος του Λιόσα για τη σκιαγράφηση του χαρακτήρα του. Αντιθέτως, η εικονογράφηση της Φλόρα Τριστάν προσκρούει σε μια σχηματικότητα, απότοκο μιας μονόμπαντης, πάντα θετικής, στράτευσης.

Το κυρίαρχο θέμα στον «Παράδεισο» είναι η σύγκρουση του δυτικού πολιτισμού -και ενός από τους κυριότερους παράγοντες που τον διαμόρφωσαν: της χριστιανικής ηθικής- με το πρωτόγονο, αρχαϊκό στοιχείο που ενοικεί, διά παντός, μέσα μας. Αλλά και στο σημείο αυτό ο Λιόσα (οπωσδήποτε ένας από τους σημαντικότερους συγγραφείς παγκοσμίως) αποβαίνει κάπως σχηματικός, καθώς η θέασή του είναι μονόπλευρη και μονόχορδη. Ο καταγγελτικός λόγος, στη λογοτεχνία, οφείλει πάντα να είναι μετριασμένος και πολυφωνικός, αν θέλει να είναι αποτελεσματικός.

Εκτός όμως από τη σύγκρουση πολιτισμών, άλλο κεντρικό θέμα του «Παραδείσου» είναι, αναμφίβολα, η καλλιτεχνική δημιουργία. Ο Λιόσα πολύ συχνά στα μυθιστορήματά του πραγματεύεται το ζήτημα της γένεσης του έργου τέχνης: πώς ζωγραφίζει ο ζωγράφος, τι είναι το ποίημα, γιατί γράφεται ένα μυθιστόρημα. Δεν το κάνει όμως με τον τρόπο της αυτοσυνειδησίας της γραφής ούτε με εκείνον της αφήγησης που γνωρίζει ό,τι αφηγείται. Ο Περουβιανός συγγραφέας, κατά τον τρόπο τού Μπαλζάκ στο «Αγνωστο αριστούργημα», βάζει τον ήρωά του να πάσχει γι' αυτό -και μόνον αυτός, ζώντας την αυτόνομη λογοτεχνική ζωή του, ζωγραφίζει. Ο Γκογκέν του Λιόσα αναζητεί το αριστούργημα μέσα στη θολή ατμόσφαιρα του μυαλού του, την «άγρια» ιδιοσυγκρασία του και τη δύσκολη ζωή του, επειδή αυτός είναι ο αναζητητής και όχι ο αφηγητής ή ο συγγραφέας. Ζήτημα τιμής για τον επιδέξιο χειριστή χαρακτήρων που είναι σχεδόν πάντα ο Λιόσα, το αριστούργημα που αναζητεί ο Γκογκέν του το αφήνει μόνο γι' αυτόν.

Δεν συμβαίνει όμως το ίδιο και με τη Φλόρα Τριστάν. Μολονότι η τελευταία κινείται σ' έναν κόσμο όλο γοητεία, τον παράξενο κόσμο του Σεν-Σιμόν και του Φουριέ, ανάμεσα στους ουτοπικούς σοσιαλιστές, οι οποίοι είχαν ένα πολιτικοκοινωνικό πρόγραμμα περίπου αδιανόητο, το αίτιο που την κινεί είναι περισσότερο η πένα του συγγραφέα -ή, το πολύ πολύ, η φωνή του αφηγητή-, παρά η δική της, αυτόνομη ζωή. Ο Γκογκέν οδεύει προς την τρέλα την καταστροφή και το θάνατο κατά τρόπο αυτόνομο. Η γιαγιά του, αφού περιπλανηθεί από πόλη σε πόλη της Γαλλίας κηρύσσοντας την επανάσταση, συναντά το δικό της θάνατο ετερονομούμενη.

Ο Λιόσα είναι από εκείνους τους συγγραφείς -κατεξοχήν μάλιστα- που σε κάθε βιβλίο του προσπαθεί να επινοεί νέους αφηγηματικούς τρόπους, καινοτόμες μεθόδους, που, στη μεταμοντέρνα εποχή μας, συνιστούν το κυριότερο περιεχόμενο της μυθιστορηματικής έρευνας. Με κορυφαίο επίτευγμά του το, γραμμένο πριν από αρκετές δεκαετίες, «Πράσινο σπίτι», όπου υιοθετεί ένα εξαιρετικά περίπλοκο σύστημα κυκλικής αφήγησης, ανάλογο με αυτό του Φόκνερ, από βιβλίο σε βιβλίο μάς παρουσιάζει μια νέα αφηγηματική επινόηση.

Εδώ παρεμβάλλει ανά τακτά διαστήματα, χωρίς όμως να μας προϊδεάζει γι' αυτό, έναν δευτεροπρόσωπο αφηγητή, που, μολονότι εξωτερικός, διαλέγεται ευθέως με τους ήρωες, σαν να ήταν δρων πρόσωπο του μυθιστορήματος. Ετσι, επιτυγχάνει ένα είδος λογοδοσίας των πρωταγωνιστών του προς το πρόσωπο αυτό, που, κατά τα λοιπά, παραμένει απολύτως αμέτοχο στα διαδραματιζόμενα εντός του μυθιστορήματος. Με αυτόν τον θαυμαστά αποτελεσματικό τρόπο οδηγεί τον αναγνώστη σε μια εξ αποστάσεως συμμετοχή και, παρά την κάποια σχηματικότητα της ηρωίδας του και τη μονομέρεια του καταγγελτικού του λόγου, καταφέρνει, για μία ακόμη φορά, να αποσπάσει το βαθύ θαυμασμό μας.

Η μετάφραση του Κώστα Αθανασίου διεκπεραιώνει ικανοποιητικά, δεν απογειώνει όμως το πρωτότυπο κείμενο.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΞΕΝΑΡΙΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 01/09/2006