Τα τετράδια του δον Ριγοβέρτο

Ο Αλφόνσο, ο 11χρονος γιος του δον Ριγοβέρτο, με τις περίεργες για την ηλικία του σεξουαλικές εμμονές· η δόνια Λουκρέσια, όμορφη και πληθωρική, ευάλωτη στις σχέσεις της με τον προγονό της· ο ίδιος ο δον Ριγοβέρτο, με τα κρυφά τετράδιά του μέσα στα οποία αναλύει με χιούμορ το εύρος των ατομικών δυνατοτήτων τού κάθε ανθρώπου. Πολυτελέστατα ξενοδοχεία και εστιατόρια στις ΗΠΑ, στο Παρίσι και στη Βενετία, τραβεστί και κακόφημα καμπαρέ στο Μεξικό και στο Μπουένος Αϊρες, μαγικές παραλίες στη Λίμα, ταξίδια με Κονκόρτ και με το Οριάν Εξπρές. Η ειρωνική ματιά ενός μεγάλου σύγχρονου συγγραφέα πάνω σε μια τυπική οικογενειακή κατάσταση, αλλά και μια μοναδική πινακοθήκη πάνω στον σύγχρονο ερωτισμό και στους αντιφατικούς νόμους του. Το πιο συζητημένο ίσως μυθιστόρημα του Βάργκας Λιόσα.







ΚΡΙΤΙΚΗ



Στα «Τετράδια του Δον Ριγοβέρτο» ο Μάριο Βάργκας Λιόσα επιχειρεί να πραγματώσει τον παλιό πόθο παλλών μυθιστοριογράφων: να συγκεράσει σε μια κοινή αφηγηματική δομή τη δράση και το στοχασμό, το όνειρο και τη γραφή εκκινώντας από το συγκεκριμένο της δράσης και της -σχεδόν υλικής στην περίπτωσή του- πράξης της γραφής, επιχειρεί να το προικίσει με πλουσιοπάροχα -πλην όμως, κάποτε κάποτε, πληθωριστικά- δάνεια στοχασμού και ονείρου. Κι όλο αυτό, πάνω στον εξωστρεφή καμβά του βιβλίου, τη σεξουαλική φαντασίωση.

Μια οικογένεια (πατέρας, γιος, μητριά) ζει μαζί με μια νεαρή υπηρέτρια, σ' ένα από τα «καλά» προάστια της Λίμα. Ο έφηβος γιος έχει μια παθολογική αγάπη για το γνωστό Βιεννέζο ζωγράφο Έγκον Σίλε, για τον οποίο πιστεύει πως είναι η μετεμψύχωσή του. Την ίδια στιγμή κατέχεται από μια σεξουαλική εμμονή για τη μητριά του, ενώ το ύπανδρο ζευγάρι ζει τη δική του ερωτική Εδέμ στο μεταίχμιο ανάμεσα σε πραγματικότητα και φαντασίωση, στο ακριβές όριο ανάμεσα σε σκέψη και πράξη.

Ο Μ.Β.Λ., έμπειρος και δοκιμασμένος θεωρητικός και πρακτικός της αφήγησης, διαπλέκει με μεγάλη επιδεξιότητα το όνειρο με την πραγματικότητα και τη φαντασίωση με την πράξη, έτσι ώστε σε όλο το μήκος του βιβλίου να μη φαίνεται ποιο είναι το ψεύδος και ποια η αλήθεια. Ευάγωγο όχημα σ' αυτή τη διαπλοκή αναδεικνύεται μια από τις πιο αμφιλεγόμενες περιοχές της ανθρώπινης δραστηριότητας, ακραίο όριο της ανθρώπινης ελευθερίας και αιδημοσύνης, η σεξουαλικότητα. Με περίτεχνες προσμίξεις ονείρου-πραγματικότητας, με μεταφορές προσώπων από διαφορετικούς διαλόγους, με χρονικές αναδρομές και τοπικές μετατοπίσεις, με εναλλαγές αφηγηματικών προσώπων, φτιάχνει ένα πολύ ενδιαφέρον αμάλγαμα ονείρου και πράξης.

Στην πορεία ο έφηβος γιος (που θυμίζει έντονα εκείνα τα μισά δαιμονικά, μισά αγγελικά παιδικά πρόσωπα που παρουσιάζει ο Γκριναγουέι, καθώς ο συγγραφέας παίζει με αριστοτεχνικό τρόπο ανάμεσα στη φαινόμενη αθωότητα και τη νομιζόμενη πονηρία του παιδιού) ισορροπεί διαρκώς, με μια εύθραυστη ισορροπία, στο τεντωμένο σκοινί της επιθυμίας, χωρίς ποτέ να γείρει ολοκληρωτικά από τη μία ή την άλλη πλευρά. Ο χωρισμός που κάποια στιγμή επέρχεται επειδή ο πατέρας έμαθε την, υποτιθέμενη ή πραγματική, ερωτική σχέση της γυναίκας του με τον προγονό της δίνει την ευκαιρία για μια εκτενή ανταλλαγή φαντασιώσεων μεταξύ των συζύγων, δι' αλληλογραφίας αυτή τη φορά, συνεχίζοντας έτσι το κυρίαρχο μοτίβο του βιβλίου, που είναι ο ερωτισμός, πάντα μέσα στο ίδιο κλίμα, μισό πραγματικό, μισό ονειρικό.

Ένας από τους τρόπους με τους οποίους ο συγγραφέας προσπαθεί να ενοφθαλμίσει το μη πραγματικό στο μυθιστόρημα είναι και η τέχνη, ακριβέστερα: οι εμμονές του γύρω από αυτήν. Με μια μακρά σειρά εξαγγελιών αισθητικού περιεχομένου, σε μια παράλληλη προς την πρωτεύουσα δράση δομή, ο Μ.Β.Λ. αναμειγνύει και πάλι το ψέμα με την αλήθεια. Αυτή η παράλληλη δομή είναι τα φερώνυμα Τετράδια του Δον Ριγοβέρτο, όπου ο συγγραφέας, κάτω από την persona του πρωταγωνιστή του, μοιάζει να εξαγγέλλει τις αισθητικές - και γενικότερα: κοσμοθεωρητικές πεποιθήσεις του.

Το ερώτημα που ανακύπτει δεν είναι βέβαια η νομιμότητα του στοχασμού στο μυθιστόρημα. Το μοντέρνο μυθιστόρημα, εδώ και δεκαετίες, όχι μόνο έχει κατοχυρώσει τη νομιμότητά του αλλά και εγγυάται την αναγκαιότητά του. Το ερώτημα που θέτει μια τέτοιου τύπου θεωρητική εξαγγελία, εξωτερική ως προς την κύρια μυθιστορηματική δομή, είναι κατά πόσον νομιμοποιείται ο μυθιστοριογράφος να εκθέτει τις θεωρητικές διεργασίες και προϋποθέσεις του εργαστηρίου του στο γυμνό μάτι του αναγνώστη. Αυτές οι παρένθετες θεωρητικές εξαγγελίες συχνά καταλήγουν ανενεργές, όχι μόνο γιατί οι ιδεολογητικού τύπου διακηρύξεις είναι ασύμβατες με τη λογοτεχνική ουσία, αλλά και γιατί, ουσιαστικά, υπομνηματίζουν το κείμενο αντί να ενσωματώνονται σ' αυτό, στερώντας τελικά το μυθιστόρημα από τον εσωτερικό στοχασμό του.

Βέβαια τα πράγματα στην περίπτωση του «Δον Ριγοβέρτο» δεν είναι τόσο απλά· ο Μ.Β.Λ., σ' αυτό το μυθιστόρημα, μοιάζει να θέλει να ιχνηλατήσει μια ανεξιχνίαστη δομική παραλληλία ανάμεσα στη ζωή και την τέχνη· πώς το ψεύδος της δεύτερης επιδρά στην αληθοφάνεια της πρώτης, έχοντας ως αψευδή μάρτυρα τον αναγκαστικά ψευδολόγο μυθιστοριογράφο.

Στο τέλος, σε αντίθεση με την προσδοκώμενη εξέλιξη, ο μύθος δεν διαλύεται. Τίποτα δεν παίρνει την οριστική του θέση, τα ερωτήματα μένουν μετέωρα, η μητριά και ο προγονός μένουν στο ίδιο τεντωμένο σκοινί όπου τους γνωρίσαμε από την αρχή. Οι φαντασιώσεις ιστορήθηκαν, οι πρωταγωνιστές αποσύρονται στην παλιά τους θέση, εκεί που ήταν πριν τους γεννήσει το μυθιστόρημα. Τι μένει;

Πρώτα απ' όλα, μεσ' από το «θεωρητικό» κομμάτι του μυθιστορήματος, μένει η σύγκρουση ενός άθεου, αξιοπρεπούς ουμανιστή με μια κοινωνία που δεν μοιάζει να ενστερνίζεται τις λεπτότητές του. Ύστερα, καθώς η τέχνη -πάντα συνοδευμένη από το όνειρο- ιδίως η ζωγραφική, εισβάλλει στην κειμενική πραγματικότητα σχολιάζοντάς την, μένει η γενναιόδωρη αντίληψη για τα ανθρώπινα μέτρα, με την οποία η τέχνη είναι σχεδόν ταυτισμένη. Τέλος, και κυρίως, καθώς ο Λιόσα ανήκει στο ολιγομελές σινάφι των αυθεντικών συγγραφέων, μένει η συνεχής, εξοντωτική επιγαμία ανάμεσα στο πραγματικό και τη σκηνοθεσία του, ανάμεσα στη ζωή και την αφήγησή της.

Η μετάφραση της Βιβής Φωτοπούλου είναι σχεδόν άψογη, σ' ένα κείμενο που, εύκολα το φαντάζεται κανείς, πρέπει να είναι ιδιαιτέρως απαιτητικό στο πρωτότυπο ως προς το ύφος του.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΞΕΝΑΡΙΟΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 11/01/2002