Ανδρος Αρβανίτες και Αρβανίτικα

Οι Αρβανίτες της Ανδρου αποτελούν χαρακτηριστικό παράδειγμα κοινωνικής ανέλιξης και αυτοκαταστροφής. Από φοβεροί καβαλάρηδες-πολεμιστές υποχρεώθηκαν να γίνουν γεωργοί και ζευγολάτες λιώνοντας την πέτρα στον ιδρώτα, για να την μεταβάλουν σε χώμα εύφορο και καρπερό. Αλλά δεν ήταν αρκετό· για να επιβιώσουν, εγκατέλειψαν κάποτε τα χωριά τους και μπάρκαραν στα πλοία των Χωραϊτών. Ταξίδεψαν στον «έξω» κόσμο κι έγιναν «άνθρωποι», χάνοντας όμως έτσι οριστικά και τη «φυσιογνωμία» της ψυχής τους.




ΚΡΙΤΙΚΗ



Η ιστορική διαδρομή μιας μικρής αρβανιτόφωνης κοινότητας στο κυκλαδίτικο νησί στάθηκε η αφορμή για να μελετηθούν οι πολιτισμικές αλληλεπιδράσεις με το γηγενές στοιχείο και η διαμόρφωση του γλωσσικού ιδιώματος.




Η περιοχή της Βορειοδυτικής Ανδρου ήταν γνωστή από τον προηγούμενο αιώνα ως «Αρβανιτιά». Η κοινωνία εκεί ήταν κλειστή και ο κόσμος της σχεδόν άγνωστος ως σήμερα, αφού τα αρβανιτόφωνα χωριά σταδιακά μετεξελίχθηκαν κοινωνικά και ενσωματώθηκαν στην κοινωνία του νησιού. Ωστόσο η περίπτωση των Αλβανών στην Ανδρο φωτίζει τον διαπολιτιστικό πίνακα της βαλκανικής πραγματικότητας και φέρνει στην επιφάνεια ποικίλα φαινόμενα που σχετίζονται με την αλβανική και την ελληνική γλώσσα, και πολλά άλλα στοιχεία, λαογραφικά, εθνογραφικά, ιστορικά και γενικά πολιτισμικά.


Ο συγγραφέας, διευθυντής Ερευνών στην Ακαδημία Αθηνών και γνωστός για τις εργασίες του στην ελληνική γλώσσα, είχε εντοπίσει το ενδιαφέρον του διαλεκτολογικού υλικού της Ανδρου ήδη από την πρώτη του ερευνητική αποστολή στο νησί το 1972. Χρειάστηκε να περάσουν αρκετά χρόνια και να γίνουν αλλεπάλληλα ταξίδια για να αποκρυπτογραφηθεί η φυσιογνωμία της μικρής αρβανιτόφωνης κοινωνίας. Τα αποτελέσματα αυτών των ερευνών και το υλικό που συγκέντρωσε ο συγγραφέας παρουσιάζονται αναλυτικά, αφού προηγείται ένα πολύ ενδιαφέρον πρώτο κεφάλαιο για την ιστορία της εγκατάστασης Αλβανών στην Ανδρο.


Φαίνεται λοιπόν ότι οι Αλβανοί κατέβηκαν στην Ανδρο τον 15ο αιώνα, αφού «ο Marino Sanudo αναφέρει ότι στις 24 Σεπτεμβρίου του 1510 Τούρκοι επιτέθηκαν στο χωριό Αμόλοχος (Molaca) των Αλβανών της Ανδρου», ενώ Αλβανοί της Ανδρου ανακαλύφθηκαν «να έχουν εγκαταλείψει το νησί και να υπογράφουν το 1521 στη Σικελία διομολογήσεις με τον βαρόνο Αλφόνσο Peralta».


Το πού οφειλόταν όλη αυτή η κινητικότητα στη βαλκανική χερσόνησο εξηγεί ο συγγραφέας ξεκινώντας από την περίοδο της τέταρτης σταυροφορίας (1203-1204) και τα επακόλουθά της. Επιδρομές των πειρατών, επιθέσεις των Τούρκων, βαρύτατοι φόροι υποτελείας συνθέτουν το σκηνικό μιας σκληρής ζωής της απομονωμένης κοινωνίας για αιώνες.


Οπότε φθάνει το πλήρωμα του χρόνου, ξεσπάει η Ελληνική Επανάσταση του '21 και βρίσκουμε να έχει συντελεστεί «η βαθμιαία αλλά αναπόφευκτη και μοιραία μετάλλαξη των Αλβανών σε Αρβανίτες και συνεπώς σε Έλληνες που θα ξεσηκωθούν και θα συστρατευθούν σ' έναν αγώνα που τον θεώρησαν ως αγώνα ζωής ή θανάτου του γένους».


Έχοντας γνωρίσει την κοινωνία, την ενδυμασία και κόμμωση των κατοίκων, την κοινωνική ζωή, τα κτίσματα, περνούμε πια στη γλωσσική διερεύνηση των ονομάτων των αρβανιτόφωνων χωριών και στο κυρίως μέρος της μελέτης, που ολοκληρώνεται με αρβανίτικα κείμενα και τραγούδια της Ανδρου και με αρβανίτικο γλωσσάριο της Ανδρου. Στο επίμετρο παρουσιάζεται η τύχη των Αλβανών του νησιού οι οποίοι κατέληξαν σε χωριό της Δυτικής Σικελίας, όπου ονομάστηκαν «Ελληνοαλβανοί από την Πελοπόννησο και την Ανδρο», ενώ το βιβλίο κλείνει με ένα φωτογραφικό λεύκωμα της Αρβανιτιάς, όπου απεικονίζονται στοιχεία από τον λαϊκό βίο και πολιτισμό της Ανδρου. Η περίπτωση των Αρβανιτών της Ανδρου μπορεί να είναι σταγόνα στον ωκεανό της βαλκανικής χερσονήσου, όμως αποδεικνύεται πολυπρισματική.

ΜΑΙΡΗ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΙΔΟΥ, «ΤΟ ΒΗΜΑ», 21-01-2001