Η κόρη του διευθυντή του τσίρκου

Ο Πέτερ η Μικρή Αράχνη πάσχει από κάτι που θα τον συνοδεύει σε όλη του τη ζωή;
Υφαίνει ακατάπαυστα ιστορίες, τις οποίες αφηγείται στις γυναίκες της ζωής του: στα παιδικά του χρόνια στη μαμά, στο τέλος της εφηβείας στη Μαρία -μια μεγαλύτερή του γυναίκα που, παρότι δε θέλει να δεσμευτεί, κάνει μαζί του ένα παιδί- και σε ώριμη ηλικία στην πολύ νεότερή του Μπεάτε.
Ο Πέτερ δε θα εκδώσει ποτέ βιβλίο με το όνομά του, ωστόσο εκμεταλλεύεται επαγγελματικά την «αρρώστια» του: τριγυρίζει στα φιλολογικά στέκια, πλησιάζει συγγραφείς που δυσκολεύονται να γράψουν και τους πουλά ιδέες και θέματα. Η επιχείρηση ανθεί, σύντομα επεκτείνεται στο εξωτερικό, παντού εκδίδονται βιβλία βασισμένα στις ιστορίες του.
Ο Πέτερ είναι μεθοδικός: κρατά αρχεία των ιδεών που πούλησε, μαγνητοφωνεί κρυφά τις συμφωνίες με τους συγγραφείς και κρατά φωτοαντίγραφα των επιταγών τους. Παρ' όλα αυτά κάποια στιγμή...





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο πολιτισμός μας παράγει πλήθος ματαιόδοξων που η επιθυμία τους να γίνουν διάσημοι υπερέχει κάθε ηθικής αναστολής, ικανών να κάνουν οτιδήποτε προκειμένου να εκπληρώσουν το στόχο τους. Στις μέρες μας αυτή είναι μια απόλυτα θεμιτή φιλοδοξία, ανεξάρτητα από τις ικανότητες που διαθέτει κανείς, καθώς η διασημότητα αποτελεί από μόνη της το ζητούμενο. Κάποτε και μόνο η εκστόμιση ενός παρόμοιου αιτήματος εμπεριείχε τον κίνδυνο της γελοιοποίησης, σήμερα όμως μια τέτοια διεκδίκηση δεν προκαλεί αντιδράσεις, έστω κι αν κάποιοι εκπληρώνουν το όνειρό τους παίρνοντας το ρόλο του ηλίθιου σε κάποιο ριάλιτι ή με κάποιο ποινικό αδίκημα ή ακόμα και αγοράζοντας μια ιδέα για μυθιστόρημα.

Ο ήρωας του πρόσφατου μυθιστορήματος του Νορβηγού συγγραφέως, Γιοστέιν Γκάαρντερ, γνωστού για το έργο του «Ο κόσμος της Σοφίας», είναι κατά κάποιο τρόπο «πρωτοπόρος», καθώς διέκρινε πως σύντομα θα ήταν χυδαίο να είσαι διάσημος: Παρότι, ο Πέτερ διέθετε ένα χάρισμα που θα μπορούσε να του εξασφαλίσει την προβολή και τη διάκριση, εν τούτοις, επέλεξε να παραμείνει στα παρασκήνια και να διατηρήσει την ανωνυμία του. Προικισμένος με μια εξαιρετικά γόνιμη φαντασία, μπορούσε να στήσει μια ιστορία με πλούσια πλοκή σε λίγα μόνο λεπτά, ενώ οι ιδέες που συλλαμβάνει πρέπει ταχύτατα κάπου να σημειωθούν καθώς το «πνευματικό του πλεόνασμα» του επιβάλλει να κάνει κάθε λίγο «αφαίμαξη» της σκέψης του. Αν και παραγωγικότατος, δεν διαθέτει ίχνος ματαιοδοξίας, όμως θα πρέπει κι αυτός με κάποιο τρόπο να βιοποριστεί, και ο κόσμος της λογοτεχνίας αποδεικνύεται γόνιμο έδαφος για την εξαργύρωση του χαρίσματός του. Στην εποχή της ανακύκλωσης των παλιών ιδεών και της έλλειψης αυθεντικών συλλήψεων, ο ευφάνταστος παραγωγός γνήσιων ιστοριών δεν μπορεί παρά να γίνει περιζήτητος.

Ο Γκάαρντερ μάς δίνει όλη την πορεία του εκκεντρικού ήρωά του, τον παρακολουθεί από την παιδική του ηλικία στο νηπιαγωγείο, όπου η συμπεριφορά του χαρακτηρίστηκε ως αντικοινωνική, γιατί ποτέ δεν συμμετείχε στα παιχνίδια και προτιμούσε να παρακολουθεί τα άλλα παιδιά να παίζουν, έχοντας όμως την αίσθηση πως είναι ο ρυθμιστής του παιχνιδιού και πως όλα θα σταματήσουν αν ο ίδιος πάψει να είναι παρών. Η μόνιμη συντροφιά του σ' όλη του τη ζωή, ήταν ο Μέτρο, ο φρουρός της φαντασίας του, ένας κοντός άντρας με τσόχινο καπέλο και μπαστούνι, που ενορχήστρωνε τις ιδέες του και που γι' αυτόν ήταν πιο ζωντανός από τους ανθρώπους που τον περιβάλλουν. Η μητέρα του υπήρξε η πρώτη ακροάτριά του, τακτικά τής διηγείται την ιστορία της «κόρης του διευθυντή του τσίρκου», την οποία και αλλάζει συνεχώς. Επίσης, απολαμβάνει να συζητούν τις θεατρικές παραστάσεις που παρακολουθούν, αλλάζοντας εν μέρει την πλοκή και επεμβαίνοντας δημιουργικά, με οξύτατη, για την ηλικία του, κριτική ικανότητα. Αργότερα στο σχολείο υποδεικνύει στους καθηγητές τις παραλείψεις τους, τονίζοντάς τους, επίσης τα κρίσιμα σημεία στα οποία όφειλαν να εστιάσουν τις παραδόσεις τους, ενώ στον ελεύθερο χρόνο του καταβροχθίζει λεξικά κι εγκυκλοπαίδειες. Η πρώτη απασχόλησή του ήταν η διευκόλυνση των συμμαθητών του στη σύνταξη των εργασιών τους, έναντι μικρών ανταλλαγμάτων. Οταν η μητέρα του πεθαίνει ξαφνικά, βρίσκεται, σε ηλικία μόλις δεκαοκτώ ετών, απόλυτα ελεύθερος να βυθιστεί στον κόσμο της φαντασίας του, να φέρει στην επιφάνεια τους καρπούς της και να βάλει τις βάσεις της μελλοντικής του καριέρας.

Οντας αναγκασμένος να «αδειάζει» συνεχώς τη σκέψη του από τις ιστορίες που τον κατακλύζουν και μη έχοντας αρκετή υπομονή για να συγκεντρωθεί σε μία και μόνο ιδέα για όσα χρόνια χρειάζεται ώστε ν' αναπτυχθεί σε μυθιστόρημα, αλλά κυρίως γιατί δεν ήταν αρκετά φιλόδοξος, αποφασίζει να επωφεληθεί από την αστείρευτη παραγωγή της φαντασίας του και να εμπορευτεί τους καρπούς της. Σε μια καπιταλιστική κοινωνία που θεωρεί ακόμα και τα πνευματικά έργα προϊόντα, και που «παράγει μαζικά νέους που ξέρουν να διαβάζουν και να γράφουν, αλλά δεν έχουν απολύτως τίποτα να πουν», ο Πέτερ δεν δυσκολεύεται να βρει τους πρώτους του πελάτες, στους οποίους προμηθεύει τακτικά περιλήψεις έργων.

Η «ασθένειά» του, η ασυνήθιστη «έκρηξη ιδεών» από την οποία πάσχει, γίνεται γι' αυτόν χρυσωρυχείο, καθώς σε σύντομο διάστημα θ' αποκτήσει «πιστή πελατεία» σε πολλές χώρες της Ευρώπης. Ποντάροντας στην εχεμύθειά τους (οι γράφοντες πρωτίστως ήθελαν να παρουσιάζουν την ιδέα τους ως αυθεντική και ποτέ δεν θα παραδέχονταν πως απασχολούν κάποιον συγγραφέα-φάντασμα), μπορούσε να κινείται άνετα στους χώρους όπου συχνάζουν συγγραφείς, σε εκθέσεις βιβλίων, λέσχες, καζίνο και πολυπληθή στέκια. Οταν η επιχείρηση επεκτείνεται, τη βαπτίζει «Ιδρυμα Αποκατάστασης Συγγραφέων» και οι υπηρεσίες του δεν περιορίζονται μόνο στην παροχή ιδεών αλλά και στην παροχή γενικότερων συμβουλών για την πορεία της σταδιοδρομίας τους. Ο προμηθευτής είναι πολύ καλά οργανωμένος, μεθοδικά ταξινομεί τις ιδέες του, κρατάει φωτοαντίγραφα των επιταγών που λαμβάνει και δεν παραλείπει να μαγνητοφωνεί τις συμφωνίες. Σε σύντομο διάστημα κατορθώνει να γίνει πλούσιος, πουλώντας αποκλειστικά και μόνο φαντασία, που είναι το «κλειδί για την επίγεια δόξα».

Αυτό το τμήμα του μυθιστορήματος θα μπορούσε να αναγνωσθεί και «ως οδηγίες προς νέους και φιλόδοξους συγγραφείς» καθώς παρεισφρέουν στην αφήγηση καίριες παρατηρήσεις που αφορούν την αχαλίνωτη παραγωγή έργων: «Σε πολλούς επίδοξους συγγραφείς έλειπε κάτι βασικό: η εμπειρία της ζωής. Η πίστη ότι μπορείς πρώτα να γράψεις κι έπειτα να ζήσεις είναι μια μεταμοντέρνα παρεξήγηση. Αλλά πολλοί νέοι θέλουν να γίνουν συγγραφείς προπάντων για να ζήσουν τη ζωή του συγγραφέα. Ετσι αντιστρέφουν τα πράγματα. Πρώτα ζεις κι έπειτα σκέφτεσαι αν έχεις να διηγηθείς κάτι. Αλλά αυτό το αποφασίζει η ζωή. Το γραπτό είναι καρπός της ζωής. Η ζωή δεν είναι καρπός του γραπτού». Περιστοιχισμένος από ανθρώπους που η ανάγκη τους να εκφραστούν υπερέβαινε τη δυνατότητα έκφρασής τους, ο ιδιόρρυθμος μέντορας είχε το χρόνο να παρατηρήσει την ψυχολογία των εν δυνάμει ή ακόμα και φτασμένων δημιουργών, οι οποίοι προκειμένου να γίνουν ή να παραμείνουν διάσημοι δεν διστάζουν να ξεπουλήσουν ακόμα και τα τελευταία απομεινάρια της αξιοπρέπειάς τους, γεγονός που ο αφηγητής το ερμηνεύει ως ένα ακόμα σημείο των καιρών, που οφείλεται στη «μεταμοντέρνα σύγχυση».

Σε λίγα χρόνια ο Πέτερ θα γίνει ο συγγραφέας-φάντασμα, ο γεννήτορας των πιο εντυπωσιακών ιστοριών που κυκλοφορούσαν στην Ευρώπη, ανώνυμος κι έτσι παντοδύναμος, ένας μεταμοντέρνος άρχοντας της φαντασίας που μέσα απ' τις ιστορίες του διαμορφώνει το λογοτεχνικό τοπίο αλλά και τη σύγχρονη σκέψη. Συγχρόνως εργάζεται και σ' έναν εκδοτικό οίκο, υπεύθυνος για την επιλογή των τίτλων, εργασία ιδιαίτερα εύκολη γι' αυτόν, καθώς οι περισσότεροι συγγραφείς ήταν ήδη πελάτες του. Η φήμη του εξαπλώνεται, όμως κάποια στιγμή δεν αργεί να εμπλακεί στον ιστό των ιστοριών που πλέκει και, καθώς συχνά η φαντασία του προηγείται της πραγματικότητας, βρίσκεται και ο ίδιος εγκλωβισμένος σ' ένα παρόν που το είχε ήδη περιγράψει.

«Η κόρη του διευθυντή του τσίρκου» είναι ένα μυθιστόρημα που κατορθώνει να θεματοποιήσει τις σύγχρονες θεωρίες για το θάνατο του συγγραφέα, την αυτονομία του κειμένου αλλά και τη σχέση φαντασίας και πραγματικότητας. Στο τέλος, η δεύτερη αποδεικνύεται αρκούντως ισχυρότερη, παρά την πεποίθηση του ευφάνταστου ήρωα πως η ικανότητά του να παράγει ακαταπόνητα φανταστικές εκδοχές της τον καθιστούσε και ρυθμιστή της.



ΑΡΓΥΡΩ ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 31/10/2003