Αλληλογραφία

Η αλληλογραφία των Σίλλερ - Γκαίτε είναι ένα από τα βιβλία εκείνα που δεν θα μπορούσα με κανέναν τρόπο να στερηθώ, αν ήταν να διαλέξω μερικά μόνο βιβλία από όλα όσα υπάρχουν

Hugo von Hofmannnsthal

Το αίτημα μιας ουσιαστικής φιλίας ανάμεσα σε δυο ποιητές είναι η πνευματική συνομιλία· η αντιπαράθεση θέσεων και απόψεων, κάποτε η σύγκρουση, η σύνθεση τέλος, που συχνά δεν είναι άλλη από την ικανοποίηση που προξενεί η γονιμότητα της ανταλλαγής. Η αλληλογραφία του Γκέτε και του Σίλερ που εκδόθηκε για πρώτη φορά στα 1828-29, αποτελεί σπάνιο τεκμήριο μιας τέτοιας σχέσης, μιας φιλίας που βασίστηκε στη θερμή, ειλικρινή και ανιδιοτελή αμοιβαία κριτική· αν ό,τι τους χώριζε «ήτανε πιο μεγάλο κι από τη διάμετρο της Γης», κατά πώς είχε πει ο Γκέτε, ό, τι τους ένωνε ήταν πολύ ισχυρότερο: ο έρωτας προς το ωραίο· η κοινή τους πίστη ότι ο δρόμος που βγάζει στην αλήθεια και την ελευθερία πρέπει να περάσει αναγκαστικά από την ομορφιά· τέλος, σε προσωπικό επίπεδο, η βαθύτατη εκτίμηση του ενός στη γνώμη του άλλου. Στην Αλληλογραφία Σίλερ-Γκέτε το ζητούμενο είναι η βαθύτερη ουσία της τέχνης· οι επιστολές τους, αποτυπώνοντας ολοκάθαρα την πνευματική αναζήτηση και των δύο μέσα στη μεγαλειώδη απολυτότητά της, συνθέτουν ένα γοητευτικό, σχεδόν «εξωτικό» σήμερα βιβλίο.



ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΣΧΙΝΑ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 14/12/2001





ΚΡΙΤΙΚΗ



Οι εκδόσεις Κριτική προσφέρουν στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό ένα αντιπροσωπευτικό τμήμα της αλληλογραφίας δύο κορυφαίων εκπροσώπων των γερμανικών γραμμάτων: του Γκαίτε και του Σίλλερ. Ωστόσο, δεδομένου ότι η ελληνική βιβλιογραφία η οποία σχετίζεται με πρόσωπα και πράγματα της περιόδου που καλύπτει η αλληλογραφία (από το 1794 ως το 1805) ανάμεσα στις δύο αυτές μορφές της νεότερης Ευρώπης παρουσιάζει τεράστια κενά, συνιστώ στον αναγνώστη, αν δεν είναι επαρκώς πληροφορημένος, να διαβάσει πρώτα το εξαίρετο βιβλίο του Αϊζάια Μπερλίν για τον ρομαντισμό, το οποίο κυκλοφόρησε πριν από δύο χρόνια (Scripta). Ετσι θα κατανοήσει ευκολότερα τι συνδέει και τι χωρίζει τον Γκαίτε και τον Σίλλερ από τους ρομαντικούς. Θα αισθανθεί επιπλέον εντονότερα το κλίμα της εποχής, που αναδύεται ούτως ή άλλως μέσα από αυτά τα γράμματα.

Ο γερμανικός 18ος και 19ος αιώνας αποτελούν εν πολλοίς terra incognita για το νεότερο αναγνωστικό κοινό της χώρας μας. Οι λόγοι είναι πολλοί - και δεν είναι του παρόντος να τους αναπτύξουμε (ίσως έχει δίκιο ο Στάινερ που έλεγε πως το άγος της χιτλερικής εποχής γέννησε την τάση να απορρίπτεται οτιδήποτε προερχόταν από τη Γερμανία). Χωρίς γνώση του γερμανικού πολιτισμού όμως μένει αφώτιστη η φυσιογνωμία της ηπειρωτικής Ευρώπης - ένας κόσμος που βρίσκεται πιο κοντά στον δικό μας πολιτισμό από όσο φανταζόμαστε και με τον οποίο είχαμε κατά το παρελθόν πολύ στενότερους δεσμούς από όσο σήμερα, όχι μόνο στη λογοτεχνία και στη φιλοσοφία αλλά και στη μουσική και στις εικαστικές τέχνες. Η παρούσα έκδοση, ως εκ τούτου, θα πρέπει να χαιρετισθεί ως σημαντικό εκδοτικό γεγονός.

Η ανάγνωση της αλληλογραφίας Σίλλερ - Γκαίτε από την αρχή σχεδόν μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι βρισκόμαστε μπροστά σε μια μεγάλη εποχή όχι μόνο για τη Γερμανία αλλά και για όλη την Ευρώπη, και σε μια τέχνη που οριοθετώντας αδιάκοπα το πεδίο της ανακαλύπτει τον εαυτό της. Μέσα από αυτά τα γράμματα αναδύεται μια ολόκληρη εποχή όπου τέχνη, λογοτεχνία, φυσικές επιστήμες, θέατρο και φιλοσοφία συνυπήρχαν, αλληλεπιδρούσαν και δημιουργούσαν τα έργα εκείνα που επρόκειτο να λειτουργήσουν παραδειγματικά και να σφραγίσουν το έργο των απογόνων. Χωρίς Γκαίτε, λ.χ., δεν νοείται Τόμας Μαν. Και δίχως Σίλλερ ο γερμανικός εξπρεσιονισμός μοιάζει να μην έχει ρίζες. Σε τι συνέβαλαν άραγε οι δύο μεγάλοι άνδρες στο κίνημα του ρομαντισμού; Οι ρομαντικοί θαύμαζαν τον Βίλχελμ Μάιστερ (ένα είδος καλυμμένης αυτοβιογραφίας του κολοσσού της Βαϊμάρης) αλλά οι ιδέες του Γκαίτε για το μυθιστόρημα πόρω απέχουν από εκείνες των ρομαντικών. Ο ίδιος θεωρούσε επιπλέον τον κλασικισμό - το δήλωσε και γραπτώς - σημαντικότερο από τον ρομαντισμό. Πέραν αυτού, το κολοσσιαίο έργο του, που καλύπτει όλα τα είδη του γραπτού λόγου, δεν μπορεί να περιορισθεί στα όρια του όποιου αισθητικού, κοινωνικού ή φιλοσοφικού συστήματος. Ο Γκαίτε είναι από μόνος του μια χώρα και μια εποχή. Φαίνεται υπερβολικό αλλά δεν απέχει και πολύ από την αλήθεια ότι, ακόμη και αν δεν υπήρχε κανείς άλλος στον καιρό του, η πορεία της γερμανικής λογοτεχνίας δεν θα είχε αλλάξει και πολύ.

Οσον αφορά τον Σίλλερ βρίσκεται πολύ πιο κοντά στον Καντ παρά στους ρομαντικούς. Και στα γράμματά του στον Γκαίτε παρατηρούμε ότι εκείνο που κυρίως τον ενδιέφερε ήταν πρώτα να δημιουργήσει το σχέδιο κάθε έργου του και μετά να το γράψει. Δεν αφηνόταν να τον παρασύρουν τα πράγματα, γιατί πίστευε βαθιά ότι οι άνθρωποι επινοούν τους κανόνες. Επ' αυτού η επίδραση του Καντ στον Σίλλερ υπήρξε τόσο ισχυρή, όση και η επίδραση των έργων του αρχαίου κόσμου. Η καντιανή ετερονομία (το σύνολο των νόμων που δημιουργούνται έξω από τον άνθρωπο) σφραγίζει όλο του το έργο και από αυτήν προέρχεται το φλογερό του πάθος για την ελευθερία. Στο αισθητικό επίπεδο τώρα, η φαντασία διατηρεί και ενισχύει τη δύναμή της μόνο όταν κινείται μέσα σε ένα άψογα οργανωμένο σύνολο.

Οι δύο άνδρες, εκτός του ότι έτρεφαν απεριόριστη εκτίμηση ο έναν για τον άλλον, δεν δίσταζαν να ασκήσουν δριμεία κριτική τόσο σε κάποιους επιφανείς του καιρού τους (είναι χαρακτηριστική, λ.χ., η αυστηρότητα με την οποία αντιμετωπίζει τον Χέρντερ ο Σίλλερ) όσο και στα δικά τους έργα και στον εαυτό τους. Το γράμμα του Σίλλερ της 8ης Ιουλίου 1796, όπου προβαίνει σε παρατηρήσεις στον Βίλχελμ Μάιστερ, αποτελεί υπόδειγμα κριτικής στην οποία δεν προβαίνει σε καμιά «παραχώρηση» εν ονόματι της φιλίας. Και το γεγονός ότι ο Γκαίτε ακολούθησε τις υποδείξεις του φίλου του και μάλιστα τον ευχαριστεί για αυτές δείχνει, ανάμεσα στα άλλα, και το βάθος της επίδρασης που άσκησε ο ένας στον άλλον. Ο αναγνώστης θα βρεθεί μπροστά σε κείμενα που καλύπτουν ένα ευρύτατο φάσμα. Ο Γκαίτε υπήρξε βεβαίως μια αναγεννησιακή μορφή, αφού εκτός από τη λογοτεχνία έδωσε και σημαντικότατο επιστημονικό έργο. Δεν μπορεί κανείς να μη θαυμάσει, λ.χ., το γεγονός ότι παράλληλα με τις μεγάλες του λογοτεχνικές συνθέσεις προέβαινε σε επιστημονικά πειράματα ή επέβλεπε εγγειοβελτιωτικά έργα. Οι παρατηρήσεις του επάνω στα χρώματα είναι εκπληκτικές, όπως αντίστοιχα και οι απόψεις του Σίλλερ. Ακόμη και όταν διαφωνούν, η πρώτη εντύπωση που αποκομίζει κανείς είναι ότι ο ένας συμπληρώνει τον άλλον. Συμπεραίνουμε τελικά πως εδώ έχουμε ένα πανίσχυρο καλλιτεχνικό και πνευματικό δίδυμο, που έπαψε να υπάρχει εξαιτίας του σχετικά πρώιμου θανάτου του Σίλλερ.

Είναι χαρακτηριστικά αυτά που λέει ο τελευταίος στον Γκαίτε σε γράμμα του από την Ιένα την 21η Ιουλίου 1797: «Δεν μπορώ να φύγω ποτέ από σας χωρίς να έχετε σπείρει κάτι μέσα μου, και χαίρομαι όταν, για τα πολλά που μου δίνετε, μπορώ να θέτω σε κίνηση εσάς τον ίδιο και τον εσωτερικό σας πλούτο». Αντιλαμβανόμαστε αμέσως ότι και οι δύο γνώριζαν άριστα την επίδραση που ασκούσαν ο ένας στον άλλον - που το διαπιστώνουμε κι εμείς διαβάζοντας τις επιστολές τους. Η ανάγνωση της αλληλογραφίας, πέραν των πολύτιμων πληροφοριών που αποκομίζουμε και της καθαρής αναγνωστικής απόλαυσης των κειμένων (τα οποία, μολονότι προσωπικά και ενίοτε «συγκινημένα», υπακούουν στη βασική επιδίωξη της λογοτεχνίας, το ύφος), μας αποδεικνύει ότι ακόμη και σήμερα ανήκουμε σε μια ενιαία παράδοση, παρά τις αποκλίσεις. Είναι ο διάλογος, ο ειλικρινής και τίμιος, που κινεί τα λεπτότερα νήματα στο εσωτερικό της ανθρώπινης ψυχής και ευαισθητοποιεί τον δημιουργό ώστε να διορθώσει τα σφάλματά του, να μεταφράσει σε έργο τους ενθουσιασμούς του και να θέσει τον εαυτό του, τις γνώσεις και την ευαισθησία του στην υπηρεσία της δημιουργίας, όπως την παρατηρεί και την εισπράττει μέσα στη φύση και όπως τη μεταμορφώνει και την προσαρμόζει στην πράξη της γραφής.

Η έκδοση έχει τα γνωρίσματα της πληρότητας χωρίς να είναι σχολαστική. Ολες οι επιστολές σχολιάζονται - με μέτρο - στο τέλος και το βιβλίο κλείνει με ένα χρήσιμο χρονολόγιο. Ο πρόλογος του μεταφραστή Θανάση Λάμπρου (που δεν είναι ακριβώς πρόλογος αλλά ένα κείμενο όπου εκφράζει τις αρνητικές απόψεις του για τον 20ό αιώνα) αδικεί τη σπουδαία δουλειά που έχει κάνει. Γιατί, θα μπορούσε να αντιτείνει κανείς, όπως η κάθε εποχή σφραγίζεται από τα επιτεύγματά της έτσι και παρασύρεται από τις δεισιδαιμονίες που κληρονομεί (όταν δεν μετατρέπεται σε λίκνο νέων δεισιδαιμονιών - για να παραφράσω τον Αμιέλ).



Αναστάσης Βιστωνίτης (συγγραφέας)

ΤΟ ΒΗΜΑ , 19-05-2002