Διαφωτισμός ο Βολταίρος συζητά με τον Λουκιανό και τον Έρασμο

Σύγχρονοι νεκρικοί διάλογοι για την ιστορία και την ελπίδα, την φαντασία και τον λόγο, την βία και την ελευθερία. Και για την σημασία του διαφωτισμού σήμερα.

Μια απολαυστική αντιπαράθεση ανάμεσα σ' έαν ανελέητο επικριτή του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, έναν πρωτεργάτη του και έναν δικηγόρο του διαβόλου -που δεν είναι άλλος από τον Λουκιανό, που πάντα θεωρούσε τον διάλογο παιδί της Φιλοσοφίας και εχθρό της ρητορικής...
Ένα βιβλίο που αναδεικνύει τον σημερινό ρόλο του Διαφωτισμού, σε έναν κόσμο που καταποντίζεται στη θρησκοληψία, την μωροπιστία και τη μισαλλοδοξία.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Γίββων είχε αναφέρει ότι ήταν στις προθέσεις του να γράψει έναν «Νεκρικό διάλογο», όπου ο Λουκιανός, ο Ερασμος και ο Βολτέρος θα αναγνώριζαν «πόσο είναι επικίνδυνο μια παλιά δεισιδαιμονία να εκτίθεται στην καταφρόνια του τυφλού και φανατισμένου πλήθους». Αυτή την πρόθεση του Γίββωνα αποφασίζει να χρησιμοποιήσει ως πρόσχημα ο Peter Gay για τη συγγραφή αυτού του βιβλίου με τη μορφή διαλόγου μεταξύ των προαναφερθέντων διανοητών. Οι πραγματικοί όμως στόχοι του συγγραφέα είναι δύο, να καταδείξει αφ' ενός τη διαρκή επικαιρότητα του Διαφωτισμού, την ανάγκη της κοινωνίας από αυτόν και αφ' ετέρου, να αποδείξει ότι πολλές από τις αναγνώσεις που του έχουν γίνει του αποδίδουν λαθεμένες προθέσεις.

Ο Peter Gay είναι ομότιμος καθηγητής της Ιστορίας του Πανεπιστημίου τουYale και διευθυντής του Center for Scholars and Writers, New York Public Library. Εκτός από το πεντάτομο ιστορικό έργο «Η αστική εμπειρία. Η νίκη του Φρόιντ», έχει γράψει και μελέτες για τον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό: «Ο αιώνας του Διαφωτισμού», δύο τόμοι, «Το κόμμα της ανθρωπιάς. Δοκίμια για το Γαλλικό Διαφωτισμό» και «Οι πολιτικές πεποιθήσεις του Βολτέρου, ο ποιητής ως ρεαλιστής».

Στη συζήτηση μεταξύ των τριών ο Ερασμος -με τη συνεπικουρία του Λουκιανού- κατηγορεί τους Διαφωτιστές ότι εξαιτίας της θεωρίας τους ο νεωτερικός άνθρωπος αντί να απελευθερωθεί, δέθηκε με πιο στενά δεσμά. Ο Διαφωτισμός, σύμφωνα με την κριτική τους, είχε μια απλοϊκή και αντεπιστημονική αντίληψη για την Ιστορία, διακατεχόταν από έναν ανόητο οπτιμισμό, εξοστράκισε τη φαντασία από την περιοχή της ανθρώπινης φύσης και ουσιαστικά δεν ασχολήθηκε, γιατί δεν κατανόησε καθόλου, με τη σημασία των υπαρξιακών αναζητήσεων.

Ο Βολτέρος δεν επιδιώκει να απορρίψει απλώς τις κατηγορίες, αλλά να θεμελιώσει τη διαχρονική αξία των περισσότερων αξιών του Διαφωτισμού αναδεικνύοντας τα πρωτεία του Λόγου ως πρώτιστη αρχή της νέας σκέψης. Το να είσαι νεωτερικός, τονίζει ο φιλόσοφος, «σημαίνει να αποκόβεσαι από τις παρηγοριές της θρησκείας και να γίνεις το ευτυχισμένο ή τσακισμένο παιδί της επιστήμης». Αυτή η θέση έγινε αντικείμενο παρανοήσεων και εμπαιγμών. Η βαθύτερη όμως προσέγγισή της διαλύει την ομίχλη που την περιβάλλει και αποκαλύπτει ότι η ανάδειξη του Λόγου ως υπέρτατης αξίας καθόλου δεν σημαίνει αποδοχή της νοησιαρχίας. Η ανατίμηση του Λόγου είναι συνέπεια της οντολογικής και γνωσιοθεωρητικής αναβάθμισης του αισθητού κόσμου έναντι του κόσμου του Θεού ή του πνεύματος. Αυτή η αναβάθμιση όμως προωθεί ταυτοχρόνως τις αιτιακές σχέσεις έναντι των κανονιστικών αρχών, γεγονός που προκαλεί την άνοδο του σκεπτικισμού και του μηδενισμού (η τρομοκρατία, για παράδειγμα, δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια βαθύτατη έκφραση περιφρόνησης των κανονιστικών αρχών για λογαριασμό των αιτιωδών σχέσεων και της «ιστορικής νομοτέλειας»). Ο Βολτέρος αντιλαμβάνεται αυτό το πρόβλημα και αναγνωρίζει την ιστορική νομιμοποίηση του φανατισμού, αν και δηλώνει πως οι philosophes σ' ένα πράγμα μόνον ήσαν φανατικοί, στον αγώνα τους κατά του φανατισμού. Η ετερογονία των σκοπών πάντως δείχνει ότι η χρήση κάθε μεγάλης αφήγησης -συμπεριλαμβανόμενου και του Διαφωτισμού- δεν εναρμονίζεται πάντα με τις αρχές της. Δεν υπάρχει ευθυγράμμιση μεταξύ των ιδεών και των πολιτικών συνεπειών. Οι ιδέες έχουν την πορεία όχι των δημιουργών τους, αλλά των ερμηνευτών τους. Αυτό δεν σημαίνει βεβαίως ότι οι ερμηνείες είναι αυθαίρετες και δεν εμπεριέχονται σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό στο σώμα των ερμηνευόμενων συστημάτων ιδεών.

Κοινός παρονομαστής των θεωριών των διαφωτιστών είναι ο ενστερνισμός της κριτικής σκέψης ως απαραίτητης προϋπόθεσης του αγώνα κατά των προκαταλήψεων και της άγνοιας. Ο Διαφωτισμός με τη στενή έννοια αναγνωρίζεται στην κριτική σκέψη. Ο αγώνας κατά της μεταφυσικής, της σχολαστικής φιλοσοφίας ή και της σκέτης δεισιδαιμονίας είναι το κύριο. Οι διαφωτιστές κατηγορούνται για την επιτυχία των ιδεών τους, οι ιδέες τους ξεπεράστηκαν γιατί εφαρμόστηκαν. Η αξία της επιστημονικής σκέψης έγινε, μετά το Διαφωτισμό, αναμφισβήτητη. Αυτό όμως που διακυβεύεται είναι η χρήση της. Για τον Βολτέρο των διαλόγων το ότι «οι φιλόσοφοι αδιαφορούν για τους "ιστορικιστές" του εικοστού αιώνα, τους "πεσιμιστές" του, τους εμπόρους των εξεζητημένων αντικειμένων ή τους "υπαρξιστές" του» είναι πλεονέκτημα και όχι αιτία κατηγορίας.

Ο Διαφωτισμός τοποθετείται στο εδώλιο για ελλιπή κατανόηση της Ιστορίας, για το γεγονός πως δεν έγραψε Ιστορία, αλλά προπαγάνδα. Οι φιλόσοφοι -υποστηρίζεται- είναι καταναλωτές και όχι παραγωγοί Ιστορίας. Η «παρανόηση» οφείλεται στη θέση του Διαφωτισμού για τον ενιαίο, αιώνιο και ομοιογενή χαρακτήρα της ανθρώπινης φύσης. Ο Βολτέρος του Gay υπερασπίζεται αυτή τη θέση τονίζοντας ότι αυτή αποτελεί κοινό τόπο για τον ελληνικό και ρωμαϊκό κόσμο, για τους ουμανιστές του 16ου αιώνα, αλλά και ιδέα αποδεκτή από την ψυχανάλυση. Σημασία όμως έχει όχι αυτή καθ' αυτήν η ομοιογένεια, αλλά ο χαρακτήρας και η ιστορική της θέση. Οι διαφωτιστές καλούνται να υπερασπισθούν τον ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα της Ιστορίας σε μια εποχή που η επιστήμη αποδεικνύει ότι η Γη και ο άνθρωπος δεν βρίσκονται στο κέντρο του Σύμπαντος. Αυτή όμως η δυσκολία ανοίγει το δρόμο στη μεγαλύτερη συνεισφορά της νέας σκέψης. Ενώ δηλαδή αυτή κατηγορείται ότι υπεραπλούστευσε τις αρχές της ακρίβειας και της κατανόησης στην Ιστορία, αντιστρέφει την κατηγορία τονίζοντας πως απάλλαξε την αιτιότητα από το πέπλο του Θεού. Η εκκοσμίκευση της ιστορικής αιτιότητας θέτει τις βάσεις για έναν νέο ανθρωποκεντρισμό, απαλλαγμένο από τη θεολογία, η δε ομοιομορφία της ανθρώπινης φύσης είναι το υπόβαθρο της οικουμενικότητας και κατά βάθος του ίδιου του αντι-εθνικισμού.

Η κατηγορία για οπτιμισμό αποτελεί την κυριότερη μομφή κατά της νέας σκέψης. Η πίστη στο θρίαμβο της λογικής, η θέση πως η επιστήμη είναι ο εκλεκτός καρπός της και προϋπόθεση της ευτυχίας ή, με άλλα λόγια, η έννοια της προόδου θεωρούνται οι μεγαλύτερες διαψεύσεις του Διαφωτισμού. Η νέα σκέψη πάντως, αντίθετα από ό,τι θεωρείται, αναδεικνύεται μέσα από τη σύγκρουσή της με την καρτεσιανή νοησιαρχία. Ο Διαφωτισμός είναι εξέγερση κατά εκείνου του ορθολογισμού που εστιάζεται στις λέξεις και όχι στον αισθητό κόσμο. Θα προσθέταμε δε πως ο Διαφωτισμός, όσον αφορά το ζήτημα της αισιοδοξίας, έχει δύο σκέλη. Εάν γίνεται λόγος για τις γνωσιοθεωρητικές αρχές του, διέπεται από οπτιμισμό, αλλά εάν γίνεται λόγος για τις κανονιστικές αρχές του, η απαισιοδοξία έχει προτεραιότητα.

Το διφορούμενο αυτής της σχέσης αποτυπώνεται και στις κατηγορίες για περιφρόνηση της φαντασίας και των υπαρξιακών αναζητήσεων. Τίποτε δεν είναι πιο αναληθές απ' αυτό, εκτός και εάν κανείς συγχέει τη φαντασία με τη φαντασιοκοπία και τις υπαρξιακές ανάγκες με την αμορφωσιά και την ακηδία ή, όπως ανάγλυφα υποστηρίζει ο Ελληνας κριτικός και συγγραφέας Δημοσθένης Κούρτοβικ αναφερόμενος στο παράδειγμα του ελληνικού μεταμοντερνισμού: «Συγγραφείς, δοκιμιογράφοι, κριτικοί και επιφυλλιδογράφοι μας μεταμοντέρνων αποχρώσεων μέμφονται πάγια για "σχολαστικισμό", "διανοητισμό" και "αυταρχισμό" οποιονδήποτε συνάδελφό τους του οποίου ο λόγος έχει στοιχειώδη κατάρτιση, συγκρότηση και πειθαρχία» («Τα Νέα», 17 Μαρτίου 2002). Ουσιαστικά αυτά τα τρία στοιχεία (που αφορούν την παρουσίαση της επιχειρηματολογίας) μαζί με τις αρχές της ελευθερίας, της δημοκρατίας, του οικουμενισμού, της ισότητας και της κοινωνικής δικαιοσύνης (που αφορούν την κοσμοθεωρητική στάση ) συνιστούν τα προτάγματα του νεωτερισμού. Οι κατηγορίες για υπερβολική έμφαση στην επιστήμη ή την πρόοδο, για ανεδαφικό οπτιμισμό και για παραγκωνισμό της φαντασίας έχουν ως βαθύτερο στόχο να πλήξουν τα παραπάνω στοιχεία και αρχές. Στο βιβλίο του Gay δίνονται απαντήσεις στα παραπάνω θέματα με έναν εκλαϊκευτικό τρόπο, που σε κανένα σημείο όμως δεν υπεραπλουστεύει τα πράγματα. Οι απαντήσεις ίσως σε κάποια σημεία να μπορούσαν να είναι διαφορετικές, το κύριο όμως είναι η αντιμετώπιση του μεταμοντερνισμού (που στην Ελλάδα εμφανίζεται ενδεδυμένος νεορθόδοξα και εθνικιστικά), που με πρόσχημα την πολυμορφία καταργεί κάθε σεβασμό προς την οργανωμένη κοινωνία και προς αυτή την ελευθερία που αναγνωρίζεται στη γνώση των αιτιωδών σχέσεων και στη συγκεκριμενοποίηση των κανονιστικών αρχών. Οσοι πιστεύουν στις αρχές του νεωτεριστικού προτάγματος, στη διαρκή του επικαιρότητα και προσαρμογή -και ευτυχώς δεν είναι λίγοι- δεν μπορούν παρά να υποδέχονται ασμένως τέτοια έργα.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 03/01/2003