Μια σφαιρική άποψη για την οικονομία

Η Οικονομική Επιστήμη, έτσι όπως διδάσκεται σήμερα, δεν μπορεί να γίνει κατανοητή χωρίς τη μελέτη της εξέλιξής της ιστορικά. Και η ιστορία αυτή, με τη σειρά της, δεν μπορεί να κατανοηθεί χωρίς να ληφθούν υπόψιν οι συνθήκες που διαμόρφωσαν τις οικονομικές πεποιθήσεις την εποχή εκείνη, συμπεριλαμβανομένων των ισχυρών εκείνων επιρροών που διαμόρφωσαν τις συνθήκες αυτές υπέρ των ισχυρών οικονομικών συμφερόντων. Εδώ εμπεριέχονται και οι ηθικές στάσεις που επιβίωσαν από την οικοκυρική οικονομία των Ελλήνων, από τη «Βιβλική» σκέψη. Και από το φεουδαλικό κόσμο του Θωμά του Ακινάτη, από τους Γάλλους φιλόσοφους της προεπαναστατικής περιόδου οι οποίοι υπερασίζονταν τη γεωργία και από τους μερκαντιλιστές καπιταλιστές στη νηπιακή περίοδο του μοντέρνου καπιταλισμού.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Επιβράδυνση, κάμψη, ύφεση, κραχ, ανεργία... Τίποτε το καινούργιο. Πρόκειται μόνο για τις κινητήριες δυνάμεις της οικονομίας και της οικονομικής σκέψης, κατά τον Γκάλμπρεϊθ. Πάντοτε, μέσα από τους κύκλους που διαγράφει η οικονομία, η επανάληψη είναι πιο σίγουρη από την καινοτομία. Ετσι, μόνο χάρη στη αβεβαιότητα και στην αστάθεια κατορθώνει η οικονομική σκέψη να εξελίσσεται. Ειδάλλως όλα θα έμεναν στάσιμα σε έναν στάσιμο κόσμο.

Ο Γκάλμπρεϊθ θεωρείται μια από τις αυθεντίες της παγκόσμιας οικονομικής επιστήμης. Λόγω της πολυετούς καθηγητικής εμπειρίας του στο Χάρβαρντ και λόγω της μεγάλης συγγραφικής του δραστηριότητας, η εκτίμηση προς το πρόσωπό του είναι μεγάλη. Ακόμη και αυτοί που τον λοιδορούσαν τον Νοέμβριο του 1998, όταν προέβλεπε το ξεκίνημα μιας μεγάλης οικονομικής ύφεσης, σήμερα είναι πολύ πιο προσεκτικοί στις διατυπώσεις τους. Αλλωστε μεταξύ των βιβλίων του είναι και το προφητικό Το μεγάλο κραχ του 1929, το οποίο παρουσιάσαμε πέρυσι. Οι διαχρονικές εκτιμήσεις του, πρέπει να τονίσουμε, επιβεβαιώθηκαν απόλυτα τον τελευταίο χρόνο. Στο βιβλίο που παρουσιάζουμε σήμερα ο συγγραφέας προσπαθεί να συνοψίσει την ιστορία της οικονομικής επιστήμης και σκέψης μέσα από μια περιήγηση που ξεκινάει από τα αρχαία χρόνια, με τον στοχασμό φιλοσόφων όπως ο Αριστοτέλης, και φθάνει ως τη σύγχρονη οικονομική έρευνα.

Ο αναγνώστης θα ανακαλύψει ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες πτυχές στην οικονομική σκέψη των αρχαίων Ελλήνων. Για παράδειγμα, αξίζει να αναφερθεί ότι η χρέωση τόκων στον δανεισμό χρήματος εθεωρείτο από τον Αριστοτέλη μια ελεεινή και απάνθρωπη πρακτική. Στην ουσία ακόμη και σήμερα ο κόσμος δεν βλέπει με καλό μάτι τη χρέωση τόκων και υπάρχουν ακόμη και θρησκείες (όπως η μουσουλμανική) που την απαγορεύουν. Όπως όμως μας εξηγεί ο Γκάλμπρεϊθ, τα αρχαία χρόνια ο κόσμος εκλάμβανε τον δανεισμό σαν μια κίνηση ανάγκης (π.χ. για την κάλυψη άμεσων βιοποριστικών αναγκών). Μόνο αρκετό καιρό αργότερα, όταν έγινε αντιληπτό ότι από την εκμετάλλευση ενός δανείου κάποιος θα μπορούσε να αποκτήσει εισόδημα και συνεπώς θα έπρεπε να ανταμείψει τον δανειστή του, ο τόκος έγινε κάτι το σεβαστό. Ο τόκος (υπό τη μορφή των επιτοκίων) όμως αποτελεί βασική συνιστώσα των σύγχρονων οικονομικών θεωριών.

Οι οικονομικές θεωρίες δεν εμφανίστηκαν από το πουθενά. Αλλες φορές δημιουργήθηκαν από την ανάγκη για την εξήγηση ορισμένων οικονομικών φαινομένων και άλλοτε αποτέλεσαν ένα συνολικό πολιτικό σύστημα (λ.χ. ως αποτέλεσμα της αυξημένης πολιτικής επιρροής κάποιων ομάδων του πληθυσμού). Για παράδειγμα, ανάλογα με την κοινωνική τάξη που βρισκόταν σε άνθηση (φεουδάρχες, έμποροι) αναπτυσσόταν και μια οικονομική θεωρία που να εξυπηρετεί καλύτερα τους σκοπούς της. Ο συγγραφέας εξηγεί ότι πολλές οικονομικές θεωρίες υπέπεσαν σε αυτό το λάθος της γενίκευσης (ότι δηλαδή το καλό του ενός ­της μιας ομάδας­ είναι καλό για όλη τη χώρα).

Ακόμη πάντως και αν ορισμένες οικονομικές θεωρίες είναι πλέον παρωχημένες, δεν μπορεί να πει κανείς εύκολα ότι στερούνται αξίας. Αλλωστε, όπως εξηγεί και ο Γκάλμπρεϊθ, η οικονομική επιστήμη βασίζεται στην ανάπτυξη νέων θεωριών με βάση τις προηγούμενες. Ορισμένες απόψεις που κυριαρχούν ακόμη και σήμερα, εξάλλου, όπως για παράδειγμα η ανάγκη για πλεονάσματα στο εμπορικό ισοζύγιο ή ο περιορισμός του ανταγωνισμού από το εξωτερικό, έχουν τις βάσεις τους στον μερκαντιλισμό ­ θεωρία που κυριάρχησε για αρκετούς αιώνες πριν από την εμφάνιση της κλασικής οικονομικής θεωρίας του Ανταμ Σμιθ.

Αυτό όμως που κατά τη γνώμη μου καθιστά το παρόν βιβλίο εξαιρετικά επίκαιρο είναι η ανάλυση της μεγάλης οικονομικής ύφεσης που έπληξε τις ΗΠΑ και όλον τον κόσμο κατά τη δεκαετία του '30. Και τούτο διότι δεν είναι λίγοι εκείνοι που στις ημέρες μας προφητεύουν την εμφάνιση μιας ανάλογης ύφεσης. Να σημειώσουμε επίσης ότι η ύφεση αυτή στάθηκε η αφορμή να προκύψει μια νέα μεγάλη σχολή των οικονομικών, η κεϊνσιανή, η οποία κυριάρχησε για 40 σχεδόν χρόνια. Όπως θα περίμενε κανείς, και η θεωρία του Κέινς, όταν έπαψε να έχει τα επιθυμητά αποτελέσματα, έδωσε τη θέση της σε μια θεωρία ικανή να εξηγήσει περισσότερο κάποια συγκεκριμένα φαινόμενα, στον μονεταρισμό. Σε μια εποχή μάλιστα όπου έχει ανοίξει ευρεία συζήτηση για το αν θα πρέπει να εγκαταλειφθεί ο μονεταρισμός προς όφελος του κεϊνσιανισμού, το βιβλίο αυτό θα μπορούσε να αποτελέσει πολύτιμο αρωγό στην απομυθοποίηση ορισμένων δοξασιών.

Για την ιστορία να αναφέρουμε ότι τη δεκαετία του '30 η ύφεση στην οποία εισήλθαν οι ΗΠΑ ήταν οξύτατη. Το αποτέλεσμα ήταν να αρχίσει μια αυτοτροφοδοτούμενη κατάρρευση των τιμών και των μισθών. Έπεφταν οι τιμές, ζημιωνόταν με τη σειρά της η βιομηχανία, η οποία ακολούθως απέλυε εργάτες ή μείωνε τις αποδοχές τους. Καθώς μειωνόταν το εισόδημα των εργατών, μειωνόταν η ζήτηση και ο φαύλος κύκλος ξανάρχιζε. Η κατάσταση είχε ξεφύγει από κάθε έλεγχο. Οι τιμές των αγροτικών προϊόντων κατέρρεαν. Ο κόσμος δεν ξόδευε τα χρήματά του, αφού το χρήμα αποκτούσε μεγαλύτερη αξία επί των πραγματικών αγαθών όσο περνούσε ο καιρός. Προ αυτών των αδιεξόδων ο Κέινς διατύπωσε τη θεωρία του. Στόχος της ήταν η αντιμετώπιση του αντιπληθωρισμού και της ύφεσης, κάτι που, σύμφωνα με τον Κέινς, δεν ήταν δυνατόν να γίνει χωρίς μια δυναμική παρέμβαση του κράτους στη συνολική ζήτηση της οικονομίας. Το κράτος έπρεπε να ξεκινήσει προγράμματα δημοσίων δαπανών και επενδύσεων που θα τόνωναν τη ζήτηση και θα βοηθούσαν στην αύξηση των τιμών. Μόνο που ο Κέινς ήρθε δεύτερος. Είχαν προηγηθεί οι σουηδοί και οι γερμανοί οικονομολόγοι. Ο Γκάλμπρεϊθ δεν παραλείπει να αναφερθεί σε αυτό το γεγονός...

Σε ένα βιβλίο που θα μπορούσε εύκολα να κουράσει τον μη ασχολούμενο με τα οικονομικά ο Γκάλμπρεϊθ χρησιμοποιεί έντεχνα τον γραπτό λόγο ώστε η μετάδοση των γνώσεών του να γίνεται ξεκούραστα και ευχάριστα.

Νίκος Α. Κεράνης, ΤΟ ΒΗΜΑ, 23-09-2001